Twee vrouwen leiden aangroeiend protest tegen Poolse regering: ‘Wij zijn meesters van de straat’

Nooit eerder sinds de val van het communisme trokken de Polen zo massaal de straat op. Ze scharen zich daarbij achter een vlag, die van de organisatie Vrouwenstaking. Knack sprak met de twee boegbeelden Klementyna Suchanow en Marta Lempart. ‘Dit regime is één grote farce.’

Op Internationale Vrouwendag lanceerde de Poolse staatstelevisie een nieuwe zender die zich helemaal op vrouwen richt. Of toch: op het beeld dat de regering van ‘de ideale vrouw’ heeft. Het spotje op TVP Kobieta (TVP Vrouw) lijkt recht uit de Amerikaanse suburbs van de jaren vijftig te komen. Slanke dames in frisse jurkjes met lange haren en nog langere benen bereiden met zichtbaar genoegen een maaltijd in een keuken in lollykleurtjes. Praten doen ze niet, in het ijle glimlachen des te meer. Op de tonen van Roy Orbisons Pretty Woman kijkt een man zich de ogen uit hethoofd bij al dat vrouwelijk schoon. Het slotakkoord is een vrouw die een vinger naar de kijker priemt, onder de gebiedende slogan: ‘ Taka jak ty!’ – Precies zoals jij!

‘Precies zoals ik? Dat dacht ik niet’ lacht Klementyna Suchanow van de organisatie Vrouwenstaking. ‘Honderdduizenden vrouwen komen de straat op om te protesteren tegen deze regering. En het enige antwoord dat ze kan bedenken is een nieuw televisiestation dat in de lanceringsspot alle conservatieve karikaturen van vrouwen bevestigt.’ Tussen de betogingen, persconferenties, bezoeken aan het politiekantoor en rechtszaken door heeft ze even de tijd genomen om het filmpje te bekijken en het genadeloos de grond in te boren. ‘Er is een revolutie aan de gang, en intussen denkt de overheid dat je vrouwen kunt portretteren zoals ze er tientallen jaren geleden bij liepen.’

De activiste staat niet alleen met haar kritiek. Nauwelijks enkele uren na de lancering op YouTube had het spotje 379 likes verzameld, en meer dan 9500 duimpjes omlaag. De grap doet de ronde dat die 379 likes komen van mensen die bij TVP werken en van hogerhand verplicht werden om een duimpje te plaatsen. Meteen na dat publieke debacle werden de tellers verwijderd en hermetisch afgesloten.

Marta Lempart, collega en medestander van Suchanow, geeft meteen de héle Poolse televisiecultuur een veeg uit de pan: ‘Vrouwen mogen in de ontbijtprogramma’s keuvelen over de opvoeding van de kinderen. Maar in de stevige debatprogramma’s komen we er niet aan te pas. Dan zie je bedaagde heren vertellen wat Vrouwenstaking wil, en hoe het met ons verder moet.’

‘Dit is oorlog’

Lempart de vurige volkstribuun, Suchanow de strateeg en langetermijndenker: dat vat de taakverdeling tussen de twee kopstukken van Vrouwenstaking zowat samen. ‘Klementyna verplicht me om altijd het bredere plaatje te zien’, zegt Lempart. ‘Zonder haar zou ik me verliezen in wat er op korte termijn gebeurt.’

Klementyna Suchanow schreef met To jest wojna. Kobiety, fundamentalisci i nowe sredniowiecze (‘Dit is oorlog. Vrouwen, fundamentalisten en nieuwe middeleeuwen’) een boek dat in een mum van tijd uitgroeide tot het standaardwerk over het Poolse vrouwenverzet. De boektitel wordt tijdens veel betogingen als slogan meegedragen, naast het provocerende ‘ Wypierdalac‘, dat ‘Fuck off’ betekent. Nooit eerder in de Poolse geschiedenis droegen betogers zulke schokkende slogans mee. Maar het zijn dan ook ongeziene tijden. De betogingen die Lempart en Suchanow met Vrouwenstaking organiseren, trekken duizenden, tienduizenden, soms honderdduizenden deelnemers aan. Nooit eerder sinds de val van het communisme trokken de Polen zo massaal de straat op.

De regering van de conservatief-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid en twee kleine coalitiepartners wordt er doodnerveus van. Voor de regering en haar journalistieke cheerleaders van de openbare omroep TVP zijn Lempart en Suchanow dé publieke vijanden. ‘Hoeveel klachten en onderzoeken precies tegen mij lopen, kan ik niet met zekerheid zeggen’, vertelt Lempart droog. ‘Zeker meer dan zestig. Ach, een mens wordt het gewoon. Zestig klachten? Of vijfenzestig, of zeventig? Het laat me koud.’

Suchanow weet wat het is om opgepakt te worden en verboden opgelegd te krijgen. Zo is voor haar de Sejm, de Poolse Kamer van Volksvertegenwoordigers, verboden terrein. In een andere zaak moet ze zich elke week bij de politie melden voor controle. ‘Het is de derde week dat ik trouw naar het politiekantoor ga. Maar blijkbaar loopt de communicatie tussen de openbare aanklager en de politie mank, want ze hebben daar nog altijd niet gevonden wie mij moet controleren. Het begint erop te lijken dat ik de politie moet controleren in de plaats van omgekeerd. (lacht) Weet je, het conservatieve bewind probeert de macht naar zich toe te halen, het probeert de rechters te knechten, de vrouwen te onderdrukken en de betogingen te beletten. Maar ze doen het allemaal zo klunzig. Voor de buitenwereld lijkt dit bewind angstaanjagend, maar eigenlijk is het meer een komedie dan een tragedie. Dit regime is één grote farce.’

Dubbele radicalisering

Maar het overheidsoptreden wordt harder. Midden februari kreeg Marta Lempart een stevige klacht op haar bord. Ze wordt beschuldigd van het organiseren van verboden, niet-coronaveilige betogingen, het beledigen van de politie en het oproepen tot binnendringen in eucharistievieringen. Daarvoor riskeert ze in totaal tot acht jaar cel. ‘Er zijn inderdaad enkele incidenten geweest waarbij betogers binnenstapten in een kerk waar een dienst aan de gang was. Daar hebben ze hun gedacht gezegd over de Poolse kerk. Maar ze hebben nooit vernielingen aangericht’, zegt Suchanow. Maar heeft de overheid dan geen gelijk als ze in volle coronapandemie niet wil dat duizenden betogers dicht op elkaar gepakt de straten overrompelen? ‘Deze regering beging een grote vergissing: ze misbruikte de pandemie als rookgordijn om snel de nieuwe, strengere abortuswet in te voeren’, aldus Suchanow. ‘Ze dacht dat zoiets in coronatijden onopgemerkt voorbij zou gaan. Nee dus. Er kwam wél protest, ook zonder dat Vrouwenstaking ertoe opriep. Mensen zijn bang voor covid-19, maar ze zijn nog veel banger voor deze regering.’

Bij de verkiezingen van oktober 2015 spoelde Recht en Rechtvaardigheid als een tsunami over Polen. De liberale regeringspartij kreeg klappen, Recht en Rechtvaardigheid ging meteen aan de slag met een patriottisch, christelijk-conservatief, sociaal gul beleid. De rechterlijke macht kreeg te maken met opdringerige politieke inmenging. Van een Europees spreidingsplan voor migranten uit het Midden-Oosten wilde Polen niet horen. De cultuursector kreeg het nadrukkelijke advies om het grootse, dappere verleden van Polen te verheerlijken. De LGBT-beweging werd met wantrouwen, zelfs afkeer bekeken. En de vrouwen? Zij moesten, de Belgische socialist Louis Major achterna, ‘niet zoveel complimenten maken’.

In maart 2015 had de liberale regering nog de Istanbulconventie tegen gendergerelateerd geweld aangenomen. Die ging onder Recht en Rechtvaardigheid al snel op de schop. Ook de abortuswetgeving moest eraan geloven. In het najaar van 2016 werd beslist dat abortus strafbaar zou worden. Het zou een voorbode blijken van de heisa omtrent abortus in de herfst van 2020.

Toen kwam Vrouwenstaking. De beweging zag het licht in het najaar van 2016. Onder het logo ‘ Czarny Protest’ (‘Zwart Verzet’) ging ze in verzet. Onder de indruk van de grote betogingen (en naar verluidt van de pillow talk van zijn vrouw Agata) liet president Andrzej Duda de abortuswet blauwblauw, maar de geest was uit de fles. Bij het begin van de betogingen in 2016 dachten de machthebbers nog dat Vrouwenstaking een voorbijgaand fenomeen zou zijn. Vandaag staat de regering tegenover een massale, volhardende, goed georganiseerde beweging.

‘We zien een dubbele radicalisering van het vrouwenverzet’, vertelt Marta Lempart. ‘De eerste radicalisering is wat er gebeurde na de eerste betogingen, eind 2016. Al begin 2017 gingen we samenzitten om eisenbundels op te stellen over vier cruciale thema’s: fertiliteit en abortus, geweld tegen vrouwen, een seculiere staat, en de economische situatie van vrouwen met kinderen met een beperking – want het zijn altijd de moeders die voor die kinderen zorgen. In 2018 schreven we een nieuwe eisenbundel. Met Polen voor Iedereen kwamen we op voor een onafhankelijke en vrije rechterlijke macht, mensenrechten voor iedereen, óók voor mensen uit minderheden, LGBT’ers, senioren, leraren en zorgpersoneel. Ook klimaat en natuur kregen aandacht. Vandaag is Vrouwenstaking uitgegroeid tot een breed gedragen platform voor iedereen die kritiek heeft op deze regering.’

De tweede radicalisering is van recentere datum. Ze heeft alles te maken met de nieuwe, strenge abortuswet. Onder de oude regeling was abortus in Polen mogelijk onder drie voorwaarden: wanneer de vrucht het gevolg is van incest of verkrachting, wanneer het leven van de moeder in gevaar is, en wanneer de vrucht zwaar gehandicapt en/of misvormd is. In oktober 2020 heeft het Grondwettelijk Hof die derde grond voor abortus onwettelijk verklaard. Een argument vond het Hof in de Poolse grondwet van 1997, die elke mens recht op leven garandeert. Eind januari 2021 werd de wet in het Poolse Staatsblad gepubliceerd en werd zo van kracht. Een veldslag verloren voor Vrouwenstaking?

‘Wij zijn er rotsvast van overtuigd dat het een kwestie van tijd is voordat de abortuswet wordt versoepeld’, meent Suchanow. ‘Toen we deze strijd begonnen, was hetzelfde protest aan de gang in Argentinië en Zuid-Korea. In die twee landen is het doel intussen bereikt – wie had dát kunnen denken, zeker van een katholiek land als Argentinië? In Polen zien we dat zelfs 27 procent van de kiezers van Recht en Rechtvaardigheid legalisering goedkeurt. Het land en het volk zijn er klaar voor. Alleen de regeringspartij nog niet.’

Meteen na de uitspraak van het Grondwettelijk Hof kwamen duizenden betogers op straat. Tegelijkertijd borrelde ook woede over andere kwesties op. Lempart: ‘Je had de onhandige aanpak van de coronapandemie, en er is te weinig geld én belangstelling voor onderwijs en gezondheidszorg.Vrouwenstaking capteerde die boosheid, we bundelden de krachten. Dat is de radicalisering van de voorbije vier maanden. Een radicalisering die één eis inhoudt: deze regering moet weg.’

Klementyna Suchanow vult aan: ‘Vrouwenstaking is de enige macht die in staat is de regering te doen vallen. Het is nog niet gebeurd, nee. Maar Recht en Rechtvaardigheid stond nog nooit zo zwak als nu. In de peilingen boert de partij achteruit. In blinde paniek laat de overheid meisjes van 16, 17 jaar oppakken tijdens betogingen. Maar daags nadien staan ze er weer, de protesterende vrouwen. Dit gaat niet zomaar weer weg.’

Toch doet Recht en Rechtvaardigheid het al zes jaar goed in het stemhokje. Bij de parlementsverkiezingen van oktober 2015 behaalden de conservatieve nationalisten 37 procent en bleef het liberale Burgerplatform steken op 24 procent. Vijf jaar later waren de uitslagen vergelijkbaar. Ook de aan Recht en Rechtvaardigheid gelinkte president Andrzej Duda blijkt een electorale krachtpatser. In mei 2015 versloeg hij de toenmalige liberale president Bronislaw Komorowski, en in juli 2020 won hij van de liberale wonderboy Rafal Trzaskowski. Ook in de lokale, regionale en Europese verkiezingen van de laatste vijf jaar scoorde de partij goed. Suchanow, droog: ‘Het is niet de eerste keer in de wereldgeschiedenis dat een bevolking haar democratisch verkozen regering beu is en om verandering schreeuwt.’

‘Heb jij een baarmoeder?’

Het is een iconisch stukje reportage op de regeringsvriendelijke staatsomroep TVP. Een groepje tienermeisjes staat rond een boze priester, die de betogingen voor legalisering van abortus maar matig kan appreciëren. De geestelijke roept: ‘Moet ik mijn bejaarde vader misschien ook vermoorden?’ De meisjes houden het cool: ‘Priester, heb jij een baarmoeder? Nee? Wel dan: shut the fuck up!’

De conservatieve agenda, de verdediging van de christelijk-morele waarden: het zijn domeinen waar de kerk en Recht en Rechtvaardigheid elkaar blind vinden. Maar de kerk betaalt voor die vriendschap een maatschappelijke prijs: ze vervreemdt zich van de rest van de samenleving: aanhangers van het liberale Burgerplatform, de sociaaldemocraten van de SLD en andere opposanten, samen een kleine helft van de Polen. Bovendien zijn ook hier ettelijke pedofilieschandalen met priesters aan de oppervlakte gekomen. De leidende rol van de kerk verbrokkelt, de herinnering aan paus Karol Wojtyla en de rol die hij speelde in de val van het communisme vervagen in snel tempo. Lempart: ‘Dit is een keerpunt in de Poolse geschiedenis. De ouderen haten de bisschoppen, en de jongeren lachen hen uit – en dat is nog beter.’

Opvallend aan het Poolse protest is de afwezigheid van de politieke oppositiepartijen. De Vrouwenstaking-beweging wordt van bij het begin gedragen door gewone burgers, niet door beroepspolitici. Waarom houden de partijen zich zo gedeisd? ‘Vraag het aan hen!’ countert Lempart. ‘Eigenlijk ben ik blij dat ze zich op de achtergrond houden. Ik kan hen om één reden krediet geven: ze proberen tenminste niet om de volkswoede te recupereren voor eigen gewin.’

Suchanow ziet er een scheiding in tussen de politieke oppositie en de oppositie van de straat. ‘De traditionele partijen willen Vrouwenstaking wel steunen, maar ook niet te véél. Ze zijn bang. Nu en dan zijn er kleine tekenen van toenadering. Zo heeft het liberale Burgerplatform vorige maand zijn steun uitgesproken voor de legalisering van abortus. Tegelijkertijd zouden we wel gek zijn om met Vrouwenstaking op één lijn te gaan staan met een traditionele partij. Wij zijn meesters van de straat. Dit is geen hobby van een kransje intellectuelen uit Warschau. Wij mobiliseren duizenden mensen in meer dan zeshonderd Vrouwenstaking-comités in heel Polen.’

Met een weifelende traditionele politieke oppositie, een kerk die niet langer als tussenpersoon wordt erkend en een Vrouwenstaking die regelrecht tegen Recht en Rechtvaardigheid ingaat, is er in Polen weinig tot geen ruimte voor dialoog. ‘Dat klopt’, zegt Suchanow. ‘Alleen de macht van de straat is van tel.’ Lempart ziet een begin van common ground in ‘de afkeer van het establishment. De frustratie van jarenlang niet ernstig te worden genomen en het feit dat we ondanks politieke meningsverschillen allemaal vrouw zijn: dat verenigt ons. De bekommernis om onderwijs, gezondheidszorg, zorg voor de zwakkeren, daarin vinden we elkaar.’

En Europa? Al vijf jaar worstelt de Europese Unie met de regering van Recht en Rechtvaardigheid. Vanuit Brussel vliegt de ene banbliksem na de andere richting Warschau. Over migratie, ingrepen in de rechterlijke macht, de aanpak van LGBT-mensen, de aversie tegen onafhankelijke cultuurmensen en media. De verontwaardiging is groot, maar verandert er ook iets? ‘De houding van de EU is ronduit beledigend’, zegt Lempart. ‘In de straten van Polen worden EU-burgers opgepakt, ze krijgen traangas in hun gezicht gespoten, ze hebben pijn. Ik hoef geen verontwaardigde berichtjes op Facebook, ik hoef geen hashtags zoals “solidair met Polen”. Ik wil actie.’