Twee jaar oorlog in Oekraïne: ‘Poetin wacht op president Trump om te onderhandelen’

Na bijna twee jaar oorlog in Oekraïne ziet Wall Street Journal-auteur Yaroslav Trofimov vooralsnog geen eind aan de vijandigheden komen. ‘Zowel het Russische als het Oekraïense beroepsleger is grotendeels vernietigd.’

Op 23 februari 2022, de dag voor het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog, kreeg Yaroslav Trofimov de kans om Oekraïne te ontvluchten. Tijdens een interview met Petro Porosjenko, de vorige president van Oekraïne, fluisterde die laatste hem toe dat de Russische invasie om vier uur ‘s ochtends zou beginnen. ‘Je hebt nog tijd om naar de luchthaven te vluchten en op een vlucht te springen.’

Veel Oekraïense oligarchen kozen eieren voor hun geld, maar Trofimov besloot te blijven. Als voormalige oorlogscorrespondent in Irak, Afghanistan en Libië zou hij als buitenlandverslaggever voor de Wall Street Journal verslag doen vanuit de stad waar hij bijna 55 jaar eerder was geboren. Our enemies will vanish, het resultaat van bijna twee jaar journalistieke arbeid, is een van de eerste pogingen om een geschiedenis van de Russisch-Oekraïense oorlog op te tekenen.

De titel van het boek verwijst naar een regel uit het Oekraïense volkslied: ‘onze vijanden zullen verdwijnen als dauw in de zon’. ‘Ik bleef dat zinnetje maar horen terwijl ik door Oekraïne reisde’, vertelt Trofimov, bij zijn tweede koffie in een Brussels hotel. ‘Het is een soort mantra die Oekraïners herhalen om de moed erin te houden. Zelfs in Bachmoet, toen de stad al bijna helemaal verlaten en vernietigd was, ontmoette ik een oude vrouw die dat zei. (pauze) In Bachmoet zijn de vijanden jammer genoeg niet verdwenen, maar op veel andere plekken wel.’

Yaroslav Trofimov: We vergeten soms dat de huidige situatie in Oekraïne een mirakel is. De hele NAVO is indertijd ontworpen om het hoofd te bieden aan Rusland – toen nog de Sovjetunie. In de oorlogsscenario’s die toen werden uitgetekend werd ervan uitgegaan dat Sovjettanks gewoon door Polen tot in Duitsland zouden rijden. Rusland heeft de voorbije jaren zijn leger gemoderniseerd, en had in Syrië heel wat successen geboekt. Oekraïne had in 2014 geen leger die naam waardig. Dat krakkemikkige leger is er toch in geslaagd om de helft van de door Rusland veroverde gebieden opnieuw onder controle te krijgen. Het heeft de Russische vloot verjaagd uit de Zwarte Zee, terwijl Oekraïne niet eens over een marine beschikt. Het is nog altijd een onafhankelijke democratische staat. Dat is eigenlijk niet te geloven.

In uw boek benadrukt u dat het heel anders had kunnen lopen.

Trofimov: Oorlogen zijn per definitie onvoorspelbaar. Als Zelensky in de begindagen was gevlucht of vermoord was door een Russisch commando, was de situatie nu misschien helemaal anders. Maar tegelijk is het ook géén toeval dat de dingen zo gelopen zijn.

Wat bedoelt u?

Trofimov: De Russische invasie was gebaseerd op de veronderstelling dat veel Oekraïense officieren en politici voor Rusland zouden kiezen. In de begindagen kregen bijna alle Oekraïense leiders berichtjes van hun Russische kennissen: probeer je niet te verzetten, kom naar onze kant.

Vindt u het vreemd dat zo veel Oekraïense officials nog contact hadden met Russische kennissen? Rusland en Oekraïne zijn eigenlijk al sinds 2014 in oorlog.

Trofimov: Veel oudere Oekraïense militairen hebben indertijd met Russische militairen op school gezeten. Officieel waren beide landen natuurlijk ook niet in oorlog. Er was nog altijd een directe trein tussen Kiev en Moskou. Veel Oekraïners hadden tot het begin van de invasie nog de illusie dat de Russen nooit zo ver zouden gaan. Dat is natuurlijk logisch: het was ook ondenkbaar.

U ging er wel van uit dat er oorlog zou komen.

Trofimov: Ik heb jammer genoeg geleerd dat het ondenkbare wel degelijk denkbaar is. We beseffen niet hoe dun de lijn is tussen beschaving en chaos. Er is weinig voor nodig om de menselijke beschaving aan stukken te krijgen. Als je een heel leven in vrede hebt gewoond, zoals in Brussel maar tot voor kort ook in Kiev, is het heel moeilijk om je in te beelden dat het ooit kan veranderen. Maar dat kan dus wel.

Hoe begrijpt u de huidige Russische oorlogsdoelen?

Trofimov: Die zijn nog altijd dezelfde als twee jaar geleden: Rusland wil de vernietiging van Oekraïne als natie. Het is daar redelijk open over. Dmitrij Medvedev, de vorige president en de huidige nummer twee van de Russische Veiligheidsraad, heeft twee weken geleden letterlijk geschreven dat gelijk welke Oekraïense staat een bedreiging is voor Rusland. Oekraïners hebben volgens hem de keuze: Rus worden of gedood worden. Hoe kún je met zo iemand onderhandelen? Het is alsof een schaap met een wolf zou onderhandelen over hoe het wil opgegeten worden.

U beschrijft hoe Rusland Oekraïne voortdurend verkeerd inschat. Hoe verklaart u dat?

Trofimov: Rusland heeft zijn invasie niet ernstig voorbereid, omdat het een totaal gebrek aan kennis had over Oekraïne. Het is de typische manier waarop koloniale machten naar hun voormalige onderdanen kijken. In de Russische wereld zijn Oekraïners domme, vrolijke boerenkinkels die nergens voor deugen. Vergelijk het met de manier waarop Amerikanen naar Mexicanen kijken, of met het beeld dat de Britten honderd jaar geleden van de Ieren hadden.

Er zijn in Rusland meer specialisten die Swahili spreken dan Oekraïens. Waarom zou je ook Oekraïens leren als je denkt dat Russen en Oekraïners toch één volk zijn? De Russen dachten écht dat de Oekraïners hen zouden verwelkomen. Poetin verspreidt geregeld vreemde samenzweringstheorieën over hoe het Oekraïens eigenlijk een uitvinding is van de geheime dienst van Oostenrijk-Hongarije.

Denkt u dat hij dat echt gelooft?

Trofimov: Ja. In mei 2023 is er een gesprek opgenomen tussen Poetin en de voorzitter van het Grondwettelijk hof die samen naar een zeventiende-eeuwse Franse kaart keken. Die map werd getoond als een ‘bewijs’: Oekraïne is niet echt want het staat niet op deze kaart. Ironisch genoeg stond Oekraïne wél op die kaart. Ze wíllen het gewoon niet zien.

Die koloniale blik is breed gedragen in de Russische bevolking. Zelfs dissidenten als Iosif Brodski en Aleksandr Solzjenitsyn hebben verschrikkelijke dingen geschreven over Oekraïne. Er is een totaal gebrek aan zelfreflectie over de rol van Rusland in de geschiedenis. Rusland heeft in Siberië tal van genocides gepleegd, die nooit worden besproken door Russische historici. Door dat gebrek aan zelfreflectie blijft Rusland dit herhalen.

U benadrukt voortdurend het extreme geweld dat Rusland gebruikt. Dat geweld is een doelbewuste strategie, zegt u.

Trofimov: Rusland komt er openlijk voor uit. Aleksandr Sladkov, een bekende oorlogspropagandist die in Poetins militaire adviesraad zit, heeft het letterlijk gezegd: we vernietigen Marioepol om Oekraïners te tonen wat er gebeurt als ze zich verzetten. Het is de oude tactiek van Genghis Khan: een stad totaal vernietigen, als voorbeeld voor de rest.

Hoe schat u de huidige staat van het Oekraïense leger in?

Trofimov: Zowel het Russische als het Oekraïense beroepsleger is grotendeels vernietigd. Aan beide kanten zit nu een ander leger dan in het begin van de oorlog. (denkt na) Er is een tafereel dat me bijgebleven is: ik ben bij Valentyn, een luitenant die een Oekraïense artillerie-eenheid leidde, terwijl hij door het jaarboek bladert van de militaire academie waar hij studeerde. Hij stelde vast dat de meeste van zijn klasgenoten ondertussen dood of gewond zijn. (pauze) Kort nadien verloor hij zelf een been door een landmijn.

Zit Oekraïne stilaan op zijn tandvlees?

Trofimov: Ja, maar eigenlijk geldt dat voor beide kanten. Zowel het Russische als het Oekraïense leger is momenteel minder goed getraind, minder professioneel en minder in staat om operaties uit te voeren. Beide kanten hebben het moeilijk om voldoende manschappen te vinden. De ideologische hardliners, zij die echt wilden vechten, zijn allang aan het front. De meesten van hen zijn ondertussen dood.

Acht u het mogelijk dat Oekraïne binnenkort geen manschappen meer vindt om te vechten?

Trofimov: We zitten in een vreemde situatie. Veel Oekraïners willen niet sterven voor Avdiivka, of waren niet bereid te sterven voor Bachmoet. Maar als Rusland weer oprukt richting Kiev of Charkiv, zal dat opnieuw veranderen. Er is een grotere gevoeligheid over het aantal slachtoffers. Daarom heeft de Oekraïense politiek het zo moeilijk om een nieuwe mobilisatie door te voeren. Het speelt ook een rol bij de mogelijke vervanging van Valerij Zaloezjny, de Oekraïense opperbevelhebber met wie Zelensky in conflict ligt. Oleksandr Syrsky, de huidige commandant van de Oekraïense landmacht, wordt gezien als een vertegenwoordiger van de oude Sovjetmentaliteit, die niet te veel aandacht besteedt aan mensenlevens sparen.

Ziet u enige bereidheid tot onderhandelen?

Trofimov: De enige relevante vraag is of Rusland bereid is te onderhandelen. Die bereidheid is er vandaag niet. Tot de Amerikaanse verkiezingen heeft het voor Poetin geen zin om te onderhandelen, omdat hij ervan uitgaat dat hij met Donald Trump als president een betere deal zal krijgen. Hij heeft waarschijnlijk gelijk.

In het begin van de oorlog hebben Oekraïne en Rusland heel even geprobeerd om te onderhandelen.

Trofimov: Die onderhandelingen waren niet oprecht. Rusland kwam onderhandelen over de Oekraïense overgave, niet om vrede te sluiten. Oekraïne gebruikte de onderhandelingen aanvankelijk vooral om tijd te winnen. Toen het erin slaagde de Russen uit Kiev te verjagen, was het voorstel meteen onaanvaardbaar.

Zelensky bleek aanvankelijk wel bereid om over neutraliteit te praten.

Trofimov: Je moet begrijpen wat ‘neutraliteit’ betekent voor Rusland. Rusland eiste dat Oekraïne zijn leger zou inkrimpen en zijn artillerie zou opgeven. Het mocht geen westerse wapens of training meer ontvangen. Het was een volstrekt suïcidaal voorstel: het zou Oekraïne weerloos maken bij een volgende Russische invasie.

Oekraïne wil het volledige Oekraïense grondgebied heroveren. Vindt u dat een realistisch doel?

Trofimov: Een groot deel van de Russische invasiemacht – ik schat minstens 20 procent – zijn Oekraïners die onder dwang gemobiliseerd zijn in Donjetsk en Loegansk. De voltallige mannelijke bevolking van die twee regio’s is naar het front gestuurd om er te sterven. Dat is een patroon in de Russische geschiedenis: Rusland verovert nieuwe gebieden, koloniseert ze, rekruteert er soldaten en stuurt die de volgende oorlog in. Dat is dé reden waarom Oekraïne absoluut zijn grondgebied terug wil.

Gelooft u dat Oekraïne die gebieden echt terug wil?

Trofimov: Spreek vandaag een oud vrouwtje in Donjetsk aan, en de kans is inderdaad groot dat ze zegt hoezeer ze van Poetin houdt. Dat neemt niet weg dat de helft van de bevolking van Donjetsk en Loegansk de voorbije jaren met hun voeten heeft gestemd, en de regio ontvlucht is: naar Kiev, naar Lviv, naar de rest van Europa. Ook op de Krim hebben honderdduizenden bewoners hun huizen verlaten. Er zijn honderdduizenden Russische kolonisten in de plaats gekomen. Bij de bevrijding van Charkiv en Cherson zag je dat de collaborateurs naar Rusland vluchtten. Als Donjetsk morgen bevrijd wordt, zou hetzelfde gebeuren. De Oekraïense regering zit vol ministers die uit Donjetsk of Loegansk komen.

Een groot deel van die bevolking is ondertussen al tien jaar beïnvloed door Russische propaganda. Valt niet te vrezen dat zij ondertussen verloren zijn?

Trofimov: Er zijn zeker mensen die gehersenspoeld zijn door Russische propaganda. Maar er zijn nog veel meer bewoners die gezien hebben wat Russische overheersing inhoudt. Het betekent dat je je job verliest, dat je huis kan worden ingepikt en dat je stad plots gerund wordt door boeven met wapens. Als je een man bent, is de kans groot dat je gekidnapt werd en als soldaat bent gestorven in de loopgraven. (droog) Russen zijn er heel goed in om hun cultuur te verkopen aan mensen die Rusland niet kennen. Maar wie in direct contact komt met de Russische maatschappij is doorgaans minder enthousiast.

Voor Oekraïne is de oorlog een existentiële dreiging. Is het dat ook voor het Westen?

Trofimov: We zitten in een nieuwe historische fase waarin het democratische Westen onder druk staat. Er is een wereldwijd verbond van autocratieën dat de wereld wil hertekenen. Het is absoluut niet zeker dat de Amerikaanse veiligheidsparaplu Europa zal blijven beschermen. Als je in Vilnius woont, op een halfuur rijden van de grens met Belarus, is het niet verstandig om daarvan uit te gaan. Hetzelfde geldt voor Polen en de Scandinaven. Een Russische overwinning in Oekraïne zou globale implicaties hebben.

Hoe kijkt China, dat ambities heeft om Taiwan onder controle te krijgen, naar de oorlog in Oekraïne?

Trofimov: De vraag is vooral hoe Taiwan ernaar kijkt. Als China ooit Taiwan aanvalt, zal Taiwan alleen Amerikaanse hulp krijgen als het bereid is om weerstand te bieden. De vraag is of het dat de moeite waard vindt. Kijkt het naar Hongkong, dat niet vrij is maar wel vredig en welvarend? Of kijkt het naar Marioepol, dat volledig vernietigd is?

Toont de manier waarop Rusland in Oekraïne is vastgelopen niet vooral aan dat militaire invasies een slecht idee zijn?

Trofimov: De les die China trekt, is niet dat het een slecht idee is om een oorlog te starten met Taiwan. De les is dat het een slecht idee is om onvoorbereid een oorlog te starten, zoals Rusland heeft gedaan. Als je kijkt naar hoe Amerika vandaag verdeeld is en niet in staat om Oekraïne te blijven steunen, is het maar de vraag of China daardoor afgeschrikt is.