Twee hardnekkige mythes over de protesten in Oekraïne

Omwille van apocalyptische beelden uit Oekraïne is het gevaarlijk om te vervallen in zwart-wit denken. Ook in de berichtgeving over Oekraïne zelf wordt immers vaak teruggegrepen naar al te simplistische opvattingen over het protest. Om een goed begrip van de situatie in Oekraïne te krijgen, dienen twee hardnekkige mythes ontkracht te worden.

De voorbije dagen volgden de sleutelmomenten in Oekraïne elkaar in razendsnel tempo op: de actievoerders op Maidan verwerpen het akkoord tussen Janoekovitsj en de oppositieleiders, Janoekovitsj wordt afgezet door het parlement en moet vluchten, ex-premier Timosjenko komt na 2,5 jaar gevangenschap vrij en uiteindelijk kondigt interim-minister van binnenlandse zaken Avakov aan dat er een arrestatiebevel tegen Janoekovitsj uitgevaardigd is wegens massamoord op burgers. Ondertussen is een regering van nationale eenheid in de maak die Oekraïne zal besturen in afwachting van de nieuwe verkiezingen dit jaar. Ondertussen rouwt het Oekraïense volk om de vele doden die tijdens de gewelddadige onderdrukking van de voorbije protesten te betreuren waren.

Buitensporig geweld schopt EU een geweten

Sprekers op het Onafhankelijkheidsplein riepen de betogers op om het plein niet te verlaten omwille van scherpschutters in de zijstraten. Deze hielden zich schuil op daken van hotels, terwijl de hotellobby’s onderaan dienst deden als operatiekwartieren of voorlopige bergplaats voor de doden. Naast de scherpschutters deed Janoekovitsj ook beroep op zogenaamde ‘Titushki’. Deze door de staat gesponsorde hooligans in burgerkledij werden met bussen en treinen naar Kiev gebracht om de onrust aan te wakkeren.

Opvallend is de rol van de sociale media in het conflict. Betogers plaatsten op Facebook en Twitter de meest gruwelijke foto’s van gewonden en lijken die midden op straat lagen. De woede en de verontwaardiging over de gruweldaden onder leiding van president Janoekovitsj was tot in de doorsnee Westerse huiskamer te voelen. De EU kon niet anders dan ingrijpen na een dergelijk bloedvergieten. Een delegatie afgevaardigden trok daarop naar Oekraïne om te onderhandelen met Janoekovitsj. Hiermee deed de EU wat ze eigenlijk al lang geleden had moeten doen: zich actief bezig houden met de wantoestanden in Oekraïne.

Omwille van apocalyptische beelden uit Oekraïne is het gevaarlijk om te vervallen in zwart-wit denken. Ook in de berichtgeving over Oekraïne zelf wordt immers vaak teruggegrepen naar al te simplistische opvattingen over het protest. Om een goed begrip van de situatie in Oekraïne te krijgen, dienen twee hardnekkige mythes ontkracht te worden:

Mythe 1: actievoerders zijn extreemrechtse terroristen

Deze eerste mythe wordt doelbewust in stand gehouden door Rusland. Opvallend daarbij is de propagandacampagne die Rusland momenteel voert waarin de actievoerders omschreven worden als extreemrechtse, terroristische figuren die een staatsgreep proberen te plegen. Een dergelijke portrettering probeert het disproportionele geweld van Janoekovitsj te rechtvaardigen. Een corrupt Oekraïens regime met een zwakke economie is immers afhankelijker van goedkoop Russisch gas, waardoor de Russische invloed in Oekraïne verzekerd blijft.

Echter, in tegenstelling tot wat Rusland de internationale gemeenschap wil laten geloven, is de groep manifestanten zeer divers. Tussen de protestaten hoor je zowel Oekraïens als Russisch spreken, staan stedelingen en mensen van het platteland naast elkaar en worden ook religieuze verschillen overstegen. Dit is net zo met linkse en rechtse politieke strekkingen. Extreemrechtse groeperingen zoals Pravyj Sector (Rechtse Sector) hebben zonder twijfel een aandeel in de protesten, maar ze maken slechts een deel uit van een zeer gevarieerde groep.

Zelfs na het ontslag van Janoekovitsj en na het uitvaardigen van het arrestatiebevel, blijft Rusland de desinformatiecampagne voeren waarin betogers omschreven worden als neo-nazisten en terroristen. Deze overtuigingen vinden relatief veel weerklank in De Krim. Dit schiereiland werd in 1954 door Sovjetleider Chroesjtsjov geschonken aan Oekraïne, maar tot op de dag van vandaag bestaat de meerderheid van de bevolking uit etnische Russen. Separatistische en pro-Russische stemmen uit de Krim klinken de laatste dagen steeds luider.

Mythe 2: De protesten draaien enkel om EU lidmaatschap

In de eerste jaren na de Oekraïnse onafhankelijkheid, maakten de opeenvolgende regeringen van de EU-lidmaatschap een prioriteit. De passieve reactie van de EU leidde er echter toe dat de hoop om lid te worden langzaam begon te verdwijnen. De samenwerking met de EU werd een opeenstapeling van teleurstellingen waardoor de steun voor lidmaatschap binnen Oekraïne op dit moment erg laag is.

EU lidmaatschap is dus beslist niet de belangrijkste motivatie voor de betogers om Maidan te bezetten. De wijdverspreide corruptie die Oekraïne sinds de onafhankelijkheid tergt, is de voornaamste oorzaak van verontwaardiging. Het economisch systeem draait als het ware op corruptie en patronage, wat de economische malaise in stand houdt. Verder dragen zaken zoals de politieke inmenging in het juridisch systeem en een zwak sociaal vangnet bij tot het ongenoegen van de bevolking. Het protest moet dan ook eerder als een pro-Oekraïens protest bekeken worden, eerder dan een ‘pro-Europees’ protest. De zeer passieve houding die de EU tegenover Oekraïne aanneemt sinds de onafhankelijkheid leidde ertoe dat de pro-Europese factor in het protest niet overschat mag worden.

De uitdaging voor een nieuwe regering

Ondertussen de regering van nationale eenheid in de maak en zullen nieuwe verkiezingen dit jaar plaatsvinden. Wat de constellatie van deze nieuwe regering ook mag zijn, hen staat een aartsmoeilijke taak te wachten. Ten eerste zal de nieuwe grondwet ertoe leiden dat het parlement meer macht krijgt en zodoende een tegengewicht vormt voor de president. Eerdere ervaringen in Oekraïne met deze machtsverschuiving leidden ertoe dat de Oranjecoalitie ten onder ging aan interne twisten. Het bewaren van de eenheid tussen de verschillende partijen zal een eerste grote test worden voor de nieuwe regering.

Een tweede, zo mogelijk nog delicatere test, zal de evenwichtsoefening tussen de EU en Rusland zijn. Dit is namelijk in het Oekraïense nationale belang. De realiteit is immers dat Oekraïne goedkoop Russisch gas nodig heeft, evenals samenwerking met de EU omwille van de (economische) stabiliteit. Het negeren van de Russische belangen en het Associatieverdrag onderteken -dat lidmaatschap van de door Rusland gedomineerde Douane Unie onmogelijk maakt- zal onvermijdelijk leiden tot een reactie van het assertiever en machtiger wordend Rusland. Het komt er dus vooral op aan dat de EU Oekraïne de ruimte laat om met Rusland te blijven samenwerken, zonder daarmee terug te vallen in de passieve houding van weleer. Het aanpakken van de wijdverspreide cultuur van corruptie zal de belangrijkste taak en uitdaging worden van zowel de EU als de Oekraïense regering.