‘Turkije is niet rijp voor duurzame democratie, maar doordrongen van paranoïde verhalen’

‘Alleen verzoening kan Turkije uit de impasse halen’, schrijft Ides Nicaise (K.U.Leuven). Hij roept op ‘om een duidelijk onderscheid te maken tussen Gülen’s politieke ideeën, Hizmet, en het politieke bedrijf in Turkije’.

Sinds 15 juli 2016 is Turkije niet meer uit het nieuws weg te branden. Een onhandige poging tot een militaire staatsgreep werd er in een mum van tijd in de kiem gesmoord, en werd de aanleiding tot één van de meest grootschalige zuiveringsacties uit de recente geschiedenis. President Recep Tayyip Erdogan wees prompt in de richting van Fethullah Gülen (die reeds 20 jaar in de VS verblijft) als de Kwade Geest achter de coup, samen met zijn Hizmet-beweging. Tienduizenden ambtenaren, leerkrachten, professoren, journalisten, militairen, rechters, politie-officieren en andere burgers zijn ontslagen, achter de tralies gezet, en hun bezittingen zijn aangeslagen.

Er circuleren verontrustende berichten over folteringen en moorden binnen de gevangenismuren. Alle scholen, studiehuizen, universiteiten en sociale organisaties van de Hizmet-beweging in Turkije zijn ondertussen ook opgedoekt. Bedrijven van Gülen-aanhangers worden geboycot. Samen met deze beweging worden inmiddels ook Koerden, politieke opposanten, alevieten en andere minderheden geviseerd. Het land dat meer dan 3 miljoen Syrische vluchtelingen opvangt, kent nu zelf een uittocht van vele duizenden eigen burgers die in het Westen asiel zoeken.

Europese politici reageren voorzichtig, uit vrees dat Erdogan de sluizen open zet voor een nieuwe vloed Syrische vluchtelingen. Euro-commissaris Frans Timmermans goot vorige week wel olie op het vuur door losjes te insinueren dat er inderdaad bezwarende informatie zou bestaan tegen Hizmet. Met een onvoorspelbare DonaldTrump aan het roer in de VS is een uitlevering van Gülen niet uitgesloten. Intussen schendt Erdogan ongestraft op grote schaal de mensenrechten.

Export van een Turks conflict naar Europa

Het gevaar op export van het Turkse conflict naar Europa – Vlaanderen incluis – is reëel. Erdogan verweet Belgische toppolitici al meermaals van medeplichtigheid omdat ze positieve banden onderhouden met Hizmet-aanhangers in België. Kort na de coup gingen opgehitste jongeren van Turkse origine in Beringen, Brussel, Antwerpen en Gent de ruiten inslaan en gevels bekladden van ontmoetingscentra van deze beweging, en een aantal voormannen ervan werden met de dood bedreigd. Eind oktober gingen een schoolbus en voertuigen van de Lucerna-school in Houthalen, één van de scholen van de Hizmet-beweging in Vlaanderen, in de vlammen op. Ook Turks-Belgische bedrijven van Hizmet-sympathisanten lijden zwaar onder een boycot van consumenten en leveranciers.

Drijfveren

Wat moeten we van dit alles denken? Wie is die Fethullah Gülen? Is hij mogelijk het brein achter de coup, en wat zijn zijn drijfveren? Zelf heb ik de Hizmet-beweging enkele jaren geleden leren kennen vanuit mijn professionele belangstelling voor onderwijs. Ik was geïntrigeerd door het fenomeen van de Lucerna-scholen1 in Vlaanderen: inmiddels vijf scholen, verspreid over het ganse Vlaamse land, maar onder éénzelfde bestuur, opgericht door een groep jonge economisten, ingenieurs, journalisten van Turkse origine die hun loopbaan opofferden om zich toe te wijden aan kwaliteitsonderwijs voor ‘hun’ jongeren. Deels uit protest tegen de marginalisering en discriminatie van deze jongeren in het Vlaamse onderwijs, deels om te bewijzen dat deze jongeren mits een degelijke omkadering dezelfde goede resultaten kunnen boeken als de doorsnee Vlaming.

Op de website van Lucerna zal je geen enkele verwijzing naar Hizmet en Gülen vinden. Dit heeft de beweging al heel wat kritiek en verdachtmakingen gekost, als zou het om een geheimzinnige sekte gaan. In de pers lees je soms adjectieven als Turkenschool, hoofddoekschool, islamschool enz. Niets is minder waar: de Lucerna-scholen staan open voor elke leerling ongeacht zijn etnische, sociale of levensbeschouwelijke achtergrond. De meisjes zijn er totaal vrij om al dan niet de hoofddoek te dragen (wat in de meeste Vlaamse scholen niet het geval is). De voertaal is uitsluitend Nederlands.

Elk levensbeschouwelijk vak dat door de ouders aangevraagd wordt (katholieke godsdienst, zedenleer, islam enz.) wordt ook ingericht. Daarenboven is er in het secundair onderwijs ook een heel curriculum ‘burgerschapseducatie’: niet alleen als ‘vak’, maar gekoppeld aan concrete sociale projecten. Naast deze kenmerken onderscheidt Lucerna zich ook door een intensieve begeleiding, met allerlei nevenschoolse activiteiten zoals schaken, muziek, robotica, techniek, sport, en extra wiskunde en wetenschappen voor de bollebozen. Heel wat vrijwilligers, oud-leerlingen en ouders nemen er ook taken op zich. Regelmatig worden vriendschappelijke ‘olympiades’ georganiseerd met andere scholen over wiskunde, wetenschappen, techniek en sociale thema’s.

Seculier karakter van Lucerna-scholen

De discretie van de oprichters van Lucerna over hun inspirator, Fethullah Gülen, heeft niets te maken met sektarisme, integendeel: Gülen is wellicht de meest ruimdenkende, inter-levensbeschouwelijk georiënteerde moslim-leider ter wereld. Het heeft eerder te maken met de optie voor het seculiere karakter van hun onderwijs, zoals dat door de Hizmet-scholen in Turkije ook vooropgesteld werd. Gülen zelf benadrukt in al zijn boodschappen het belang van onderwijs voor de emancipatie van het volk: hij ziet onderwijs en wetenschap als bevrijding uit de onwetendheid, niet onderworpen aan religieuze normen. Een beetje paradoxaal, zou je kunnen zeggen: de inspiratie is religieus, maar de praktijk is seculier.

Dezelfde delicate balans tussen religieuze inspiratie en seculiere actie vind je in alle andere initiatieven van de Hizmet-beweging. De term Hizmet betekent ‘dienst aan de samenleving’. De beweging is dus een typische sociale middenveldorganisatie, actief op verschillende domeinen (jeugd, onderwijs, cultuur, vrouw en maatschappij, humanitaire hulp…) net zoals we in Vlaanderen bijvoorbeeld brede middenveldorganisaties kennen van christelijke origine. Staatsgevaarlijk? Oordeel zelf…

Het is waar dat Fethullah Gülen en zijn beweging politiek actief zijn: in Turkije zelf hebben ze, ironisch genoeg, Erdogan in 2003 mee als Premier in het zadel geholpen en de AKP-regeringspartij mee groot gemaakt. In die periode vormde Erdogan de gematigde, vredelievende, democratische tegenpool van het voorafgaande militaire regime. Journalisten, rechters en politie-officieren uit de achterban van Hizmet ijverden om de kopstukken van Ergenekon (de ondergrondse militaire organisatie) voor het gerecht te brengen.

Ze steunden de vraag naar culturele autonomie van de gematigde Koerden en bereidden samen met Erdogan een grondwetsherziening voor die ook andere minderheden meer ruimte zou geven.

Vanaf 2013 kwamen er echter barsten in de samenwerking. Erdogan’s zoon en enkele figuren uit de regering werden verdacht van corruptie, en Zaman, een kwaliteitskrant van Hizmet-signatuur, kloeg dit aan. Even later onderdrukte Erdogan met geweld de vreedzame protesten van het volk tegen zijn plannen om het Gezi-park in Istanbul op te offeren aan megalomane bouwplannen. Zaman bracht ook wapenleveringen van de regering aan IS aan het licht. Ten slotte bekritiseerde Hizmet – samen met veel andere opposanten – het waanzinnige paleis Ak Saray dat Erdogan zich liet bouwen in een natuurpark. Geen wonder dat Erdogan Gülen steeds meer als zijn aartsvijand ging beschouwen.

We moeten echter een duidelijk onderscheid maken tussen Gülen’s politieke ideeën, Hizmet en het politieke bedrijf in Turkije. Gülen zelf verblijft al sinds 1999 om gezondheidsredenen in de VS en heeft niet de minste ambitie om een rol te spelen in de Turkse politiek. Hij veroordeelde ook met klem de couppoging van 15 juli en ontkent elke betrokkenheid daarbij. (Over de rol van Gülen wordt gedebatteerd, zo liet Frans Timmermans, eerste ondervoorzitter van de Europese Commissie, onlangs optekenen dat de beweging waarschijnlijk wel een rol speelde, red.)

Gülen blijft vanuit zijn religieuze inspiratie ijveren voor democratie, vrede, interculturele en interlevensbeschouwelijke dialoog – zowel in als buiten Turkije. Hij heeft alle terroristische aanslagen van islamisten, waar ook ter wereld, streng veroordeeld als strijdig met de islam.

Doorheen zijn vele interreligieuze contacten, ook met het Vaticaan, beklemtoont hij dat de 21ste Eeuw de eeuw van toenadering tussen de godsdiensten en volkeren wordt: een profetie die helemaal haaks staat op het ongeziene religieuze geweld in de wereld.

Gehaaide demagoog

Kan dit het brein zijn achter een domme militaire coup in Turkije? Het is niet onmogelijk dat enkelingen onder de miljoenen volgelingen van Hizmet ontspoord zijn geraakt. Maar kan je daarom de ganse beweging verketteren? Het probleem is dat Turkije in de voorbije eeuw, geteisterd door een reeks totalitaire regimes en militaire staatsgrepen, niet rijp is geraakt voor duurzame democratie en dat de politieke cultuur er doordrongen is van paranoïde verhalen. Dat verklaart ook het succes van een gehaaide demagoog als Erdogan: hij vergiftigt het volk met desinformatie over zijn tegenstrevers, en vormt zo een steeds meer fascistoïde onderstroom waarop zijn regime surft. Mogelijk zelfs naar de uiteindelijke ondergang.

Kijk eerder naar de realisaties van Hizmet: honderdduizenden jongeren in tientallen landen, van de Verenigde Staten tot de Filippijnen, van Duitsland tot Senegal en Nigeria, hebben degelijk onderwijs gekregen. De humanitaire organisatie ‘Kimse Yokmu’ is een voorbeeld van efficiënte noodhulpverlening bij rampen. Overal ter wereld worden interculturele dialogen georganiseerd. Brussel was in het voorbije jaar nog het toneel van een internationale en interreligieuze conferentie ter voorkoming van radicaal geweld, en in Vorst-Nationaal woonden 7000 mensen het feestelijke ‘Colours of the World’ bij: een wervelend spektakel van zang en dans, gebracht door jongeren uit meer dan 100 landen, als een ode aan vrede en vriendschap. Dit spektakel was voordien reeds in 20 landen opgevoerd: van Thailand over Mongolië tot Marokko en de VS.

Neen, noch Gülen, noch Hizmet kunnen achter de coup in Turkije gezeten hebben. België en Europa moeten daarin stelling durven nemen, en moeten – naast onvermijdelijke sancties tegen de schendingen van mensenrechten – proberen te bemiddelen in dit conflict – want alleen verzoening kan Turkije uit de impasse halen.