‘Trump bespeelt dezelfde thema’s, maar verschilt fundamenteel van de echte fascisten’

De Amerikaanse historicus en fascisme-expert Robert Paxton laat zijn licht schijnen over het fenomeen-Trump.

De Amerikaanse historicus Robert Paxton, die met De anatomie van het fascisme (2004) hét standaardwerk over fascisme in de twintigste eeuw schreef, is niet verbaasd over het succes van de helmboswuivende miljardair en vastgoedmagnaat. ‘Trumps succes is het culminatiepunt van een lang proces waarbij de president van de Verenigde Staten stilaan een soort filmster is geworden,’ zegt hij. ‘Verstand hebben van bestuurszaken is van secundair belang geworden.’

Hoe verklaart u die evolutie?

Robert Paxton: Ik zie twee oorzaken. De eerste is de invloed van de televisie. John F. Kennedy werd in 1960 verkozen omdat hij knap was en in televisiedebatten een ontspannen indruk gaf, terwijl zijn tegenstander Richard Nixon nerveus was, nors overkwam en overmatig zweette. Ook het systeem van de voorverkiezingen, waarbij er een massa kandidaten kan deelnemen, heeft zijn invloed. Vroeger werden Amerikaanse presidentskandidaten aangeduid door een handvol partijleiders. Sinds de jaren zestig stemmen de partijleden over wie genomineerd wordt. Bij deze voorverkiezing heeft de Republikeinse partij de controle over het nominatieproces helemaal verloren.

Hoe zou u het Trumpisme omschrijven?

Paxton: Trumpisme vind ik een misleidende term, omdat het impliceert dat er een duidelijke doctrine en een georganiseerde beweging zou zijn. Die is er vandaag duidelijk niet. Donald Trump is een getalenteerd demagoog die erin geslaagd is om een stroming te capteren die vijandig staat tegenover de regering en de hoogopgeleide elite. Dat ongenoegen zit vooral bij laagopgeleide blanke mannen, die door hun opleidingsniveau de boot hebben gemist van de economische heropleving sinds 2008. Die bevolkingsgroep legt de schuld van hun statusverlies bij Barack Obama, intellectuelen, migranten, minderheden en feministen.

Maar een echte ideologie vind je er niet in terug. Trump is de ultieme opportunist. Zijn ideologie staat gelijk aan zijn eigenbelang. Hij heeft het uitzonderlijke talent om het publiek te peilen. Zijn aanhangers lijken het niet erg te vinden dat hij zichzelf tegenspreekt of liegt, zolang hij de groepen die ze haten maar aanvalt.

Vanwaar komt het idee dat de Verenigde Staten in verval zijn? Economisch en militair steekt het land er nog steeds met kop en schouders bovenuit.

Paxton: Veel Amerikanen zijn van mening dat de Amerikaanse dominantie sinds de Tweede Wereldoorlog doodnormaal is. Ze kunnen maar moeilijk accepteren dat we in een multipolaire wereld leven. Internationale conflicten met diplomatie oplossen vinden ze een teken van zwakte. De sociale verbetering van zwarten en vrouwen heeft veel blanke mannen van bescheiden afkomst ervan overtuigd dat de Verenigde Staten hun basiswaarden hebben verloochend.

Is Trump een fascist, zoals sommige commentatoren beweren?

Paxton: Trump bedient zich van dezelfde thema’s die ook fascisten gebruikten: nationalisme, racisme, xenofobie. Net als bijvoorbeeld Benito Mussolini speelt hij in op een gevoelen van nationaal verval, dat enkel met zijn krachtdadig leiderschap gekeerd kan worden. Zijn campagnemomenten zijn vervuld van dramatiek. Het is opmerkelijk dat Trump net als Mussolini geregeld per vliegtuig arriveert op zijn bijeenkomsten. Al betwijfel ik ten zeerste dat hij dat opzettelijk doet.

Maar hij verschilt fundamenteel van de echte fascisten. Mussolini en Adolf Hitler wilden hun land heropbouwen door een sterke centrale overheid en staatsautoritarisme. Ze wilden individuele vrijheid ondergeschikt maken aan het nationaal belang. Trumps volgers willen het omgekeerde: ze willen de vrijheid om te doen en zeggen wat ze willen. Wie Trump een fascist noemt, gaat voorbij aan een veel wezenlijker probleem in de Verenigde Staten: het ongeremde individualisme dat het idee van een gemeenschappelijk belang ondergraaft.’

Schaden die beschuldigingen zijn kandidatuur?

Paxton: Amerikanen hebben buitenlands fascisme altijd afgewezen. De American Nazi Party van George Lincoln Rockwell, die openlijk het hakenkruis gebruikte, had bijna geen volgers. Maar ze herkennen hun eigen nativisme en racisme niet als fascistische elementen Beschuldigingen van fascisme zijn dus geen bedreiging voor Trump.

Vindt u het verontrustend dat Trump steunbetuigingen krijgt van de Ku Klux Klan, en die graag in ontvangst lijkt te nemen?

Paxton: Het is verontrustend dat hij bereid is zijn campagne te baseren op openlijk racisme en xenofobie. Hij lijkt te denken dat hij genoeg blanke mannen kan mobiliseren om een tegengewicht te vormen voor al die vrouwen, zwarten en migranten die stemmen.

Zijn Trumpvolgelingen vergelijkbaar met de aanhangers van de fascistische bewegingen in Europa?

Paxton: De Europese fascismes zijn erin geslaagd brede lagen van de samenleving aan te spreken, waar het socialisme en het communisme nooit veel verder zijn geraakt dan de arbeidersklasse en haar intellectuele voorvechters. Hitler en Mussolini schepten ermee op dat ze het land konden verenigen op een manier die links noch rechts was.

Trump en zijn aanhangers hebben die ideologische sofisticatie gewoon niet. Maar Trump heeft wel iets vergelijkbaars gedaan: hij is erin geslaagd veel arbeiders te verleiden met een programma dat vooral de rijken bevoordeelt. In het zuiden geraakte een deel van de arbeidersklasse in de jaren zestig vervreemd van de Democratische Partij toen die partij zich uitsprak tegen rassenscheiding en voor internationale vrijhandel. Trump heeft vooral succes bij die arbeiders die de vooruitgang van de zwarte bevolkingsgroep niet kunnen verkroppen en hun jobs naar lageloonlanden zagen gaan.

Is het voor Trump gemakkelijker om een establishmentkandidaat als Hillary Clinton als tegenstander te hebben?

Paxton: Het Amerikaanse wantrouwen jegens carrièrepolitici is inderdaad slecht voor Hillary Clinton. Ze heeft zowel vijanden aan de linkerzijde – want ze steunde de inval in Irak – als aan de rechterzijde – ze stemde als senator zeer progressief. Er worden al meer dan 25 jaar negatieve verhalen over haar verspreid, waardoor veel Amerikanen ervan overtuigd zijn geraakt dat ze onbetrouwbaar, oneerlijk en zelfs crimineel is. Het overgrote deel van die beschuldigingen zijn vals, maar worden algemeen geloofd. Trump maakt graag gebruik van dat negatieve imago.

Trump bereikt heel wat Amerikanen die voorheen niet stemden. Is dit het begin van een beweging die ook na de verkiezingen verder gaat?

Paxton: Trump is eigenlijk ontzettend slecht gebleken in het organiseren van zijn aanhang. Als man van de eenentwintigste eeuw vertrouwt hij bijna volledig op sociale media. Zijn speeches vind je over het hele web, en hij verstuurt een zondvloed aan boodschappen via Twitter en Facebook. Zo’n virtuele aanhang is nooit duurzaam.

Maar het gevoelen van isolatie, frustratie en neergang bij een deel van het Amerikaanse publiek zal blijven. De massa’s die Trump nu op de been krijgt, zullen na hem door een andere populist worden opgepikt. Het stopt pas als de mainstreampartijen zich écht met het ongenoegen van die massa’s gaan bezighouden.