Troika Laundromat, de witwasmachine van de Russische elite

Via twee Litouwse banken hebben schermbedrijven in belastingparadijzen voor miljarden euro’s aan Russisch geld anoniem de wereld rondgestuurd. Een deel van het verdachte geld is in België beland. Dat blijkt uit de Troika Laundromat, een nieuw internationaal journalistiek onderzoek waar Knack aan meewerkte.

1. Welke gegevens zijn precies gelekt?

Het nieuwe gegevenslek bevat meer dan 1,3 miljoen banktransacties en andere documenten zoals e-mails, facturen, oprichtingsaktes en contracten. De informatie werd door verschillende bronnen gelekt aan het Organised Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) en de Litouwse website 15min.lt.

De gelekte banktransacties slaan op meer dan 238.000 bedrijven. Ze geven een unieke inkijk in een financiële wereld die normaal compleet onzichtbaar blijft voor het grote publiek, omdat het voornamelijk gaat om betalingen door vennootschappen opgericht in belastingparadijzen zoals Belize, Panama en de Britse Maagdeneilanden. Die offshore bedrijven bieden anonimiteit: het is vaak niet duidelijk wie er écht achter schuilgaat. Dat roept vragen op over de origine van het geld. De offshore bedrijven hadden bankrekeningen bij de Litouwse banken Ukio Bankas en Snoras. Die twee banken functioneerden voor Russisch geld als een soort toegangspoort tot Europa en de VS.

2. Wat is de link met België?

In de gelekte gegevens vinden we 3483 overschrijvingen van Litouwse bankrekeningen op naam van offshore vennootschappen naar Belgische bankrekeningen, voornamelijk uit de periode 2006-2009. Het gaat om betalingen voor voeding, kledij, IT-materiaal, diensten, electronica, grondstoffen, trucks, transport en tal van varia -zoals fotografiemateriaal, radiatoren, horloges, juwelen en cosmetica.

An sich is het geen probleem dat een Belgisch bedrijf een betaling ontvangt uit een offshore vennootschap in een belastingparadijs. Zolang die betaling maar gebeurt in ruil voor goederen en diensten. En zolang de herkomst van het geld maar duidelijk is. Maar het is per definitie zeer moeilijk om de uiteindelijk begunstigden van offshore vennootschappen te achterhalen, net omdat zo’n constructies anonimiteit bieden.

Een Belgische fruithandel ontving het hoogste totaalbedrag van de 3483 transacties. Tussen 2005 en 2008 kreeg het bedrijf in 181 stortingen in totaal bijna 14 miljoen euro, afkomstig van onder meer vennootschappen op de Britse Maagdeneilanden met een Litouwse bankrekening. ‘Wij exporteren fruit naar Rusland, vooral peren’, reageert de fruithandel. ‘Wij zijn al blij dat we betaald worden. Voor ons is het onmogelijk om te checken vanwaar het geld precies komt. Zeker sinds het Russisch embargo op Europees fruit is het alleen maar erger geworden. Russische importeurs smokkelen het fruit in hun land binnen, maar kunnen natuurlijk niet op een officiële manier hun geld sturen. Ik lig er al lang niet meer wakker van, want al deze zaken zijn uitgebreid door de Belgische overheid onderzocht. Wij moeten kunnen aantonen dat voor de betalingen effectief fruit is geleverd én dat de betalingen in onze boekhouding zijn opgenomen. En ik kan u verzekeren dat wij niet de enige Belgische fruithandel zijn die op die manier uitbetaald wordt.’ Dat laatste klopt. In de gelekte data zien we hoe dezelfde vennootschap op de Britse Maagdeneilanden naar minstens tien andere Belgische fruithandelaars geld overschreef.

Een gerenommeerd technologiebedrijfontving op zijn Belgische bankrekening dan weer het hoogste individuele bedrag. In december 2007 betaalde een schermbedrijf uit Belize vanop een Litouwse bankrekening bijna 1,3 miljoen euro in één overschrijving aan het technologiebedrijf. ‘Voor huishoudelektronika en accessoires’, stond erbij. In totaal ontving het bedrijf tussen 2005 en 2009 bijna 4 miljoen euro vanuit Litouwse bankrekeningen, onder meer ook op naam van bedrijven in Panama en de Britse Maagdeneilanden. ‘Het betreft betalingen die het gevolg zijn van reguliere commerciële verkopen en werden ontvangen op de Belgische bankrekening aangehouden bij een gereputeerde internationale bank’, reageert het bedrijf. ‘Alle wettelijke verplichtingen in de relatie tot deze handel werden nageleefd.’

Op dinsdag 5 maart en woensdag 6 maart berichten Knack.be en Knack meer uitgebreid over de betalingen aan België -én over de rol van de Belgische banken en toezichthouders.

3. Van waar komt de naam Troika Laundromat?

‘Laundromat’ of wasserette verwijst naar witwassen: door geld rond te sturen van de ene bankrekening naar de andere, ontstaat een onontwarbaar kluwen van transacties. Daardoor is het voor banken en toezichthouders vrijwel onmogelijk om de échte origine van het geld te achterhalen. Wanneer het geld van criminele oorsprong is, dan is er sprake van witwassen.

‘Troika’ verwijst naar de Russische bank Troika Dialog, ooit Ruslands grootste private investeringsbank. Binnen de 1,3 miljoen gelekte bankgegevens ontdekten OCCRP-journalisten immers één zeer interessant doorsluissysteem dat met de hulp van Troika Dialog was opgezet. Het gaat om een constellatie van 75 offshore bedrijven, opgericht vanaf het midden van de jaren 2000 door medewerkers van Troika Dialog. Minstens 35 van die 75 offshores hadden een bankrekening bij de Litouwse bank Ukio Bankas. Het systeem – door journalisten Troika Laundromat gedoopt – werd in de periode 2006-2012 gebruikt door de Russische elite om geld wit te wassen maar ook om op een verborgen manier investeringen te doen en belastingen te ontwijken. Een onafhankelijke afdeling van Troika Dialog zette het hele systeem niet enkel op, maar stuurde het ook aan, zo blijkt uit de gelekte documenten. Drie bedrijven in de Britse Maagdeneilanden vormden de hoeksteen van de hele opzet: Brightwell Capital Inc, Gotland Industrial Inc en Quantus Division Ltd. De drie betaalden aan nog een ander bedrijf, IOS Group Inc, om de andere betrokken offshorebedrijven op te richten. IOS Group antwoordde niet op vragen in het kader van wederhoor.

Lees verder onder de foto’s

In totaal ging er voor 3,35 miljard euro deze Troika Laundromat in, geld afkomstig van de Russische elite. Daarop stuurden de 75 offshores in talrijke transacties eerst heel wat geld onderling naar mekaar door. Daarbij ging het zogenaamd om betalingen voor ‘goederen’, ‘facturen’, ‘auto-onderdelen’ en zelfs ‘ingevroren haring’, al staat vast dat heel wat van die handelsdeals louter fictief waren. Vanuit de Troika Laundromat vertrok uiteindelijk 3,5 miljard euro aan betalingen naar elders in de wereld.

Geld van de Troika Laundromat is onder meer gebruikt om vastgoed te verwerven in het VK, Spanje en Montenegro; kunstwerken en luxejachten te kopen; en om medische rekeningen, schoolgeld bij gerenommeerde Europese onderwijsinstellingen en tickets voor het WK voetbal te betalen. Er gebeurden zelfs schenkingen aan kerken.

Rechtstreekse betalingen van de 75 Troika Laundromat-offshores naar Belgische rekeningnummers als eindbestemmeling vonden we niet terug in de gelekte data. Maar dus wel duizenden stortingen aan België afkomstig van andere offshores die een rekening hadden bij dezelfde Litouwse bank die centraal staat in de Troika Laundromat.

4. Wie is Ruben Vardanyan?

De bank Troika Dialog stond destijds onder leiding van de Russisch-Armeense investeringsbankier Ruben Vardanyan (in 2012 werd de bank gekocht door Sberbank). Vardanyan is tevens mede-oprichter van de gerenommeerde Moscow School of Management Skolkovo. Toen Vladimir Poetin in 2006 de symbolisch de eerste steen van de business school legde, stond Vardanyan aan zijn zijde. Tegelijk is Vardanyan ook een miljonair die het imago heeft van een progressieve bankier westerse stijl. Hij werd in 2011 ook uitgenodigd op het Wereld Economisch Forum in Davos. Verder is Vardanyan gekend om zijn vele liefdadigheidsprojecten en stichtingen. In het kader daarvan had hij in maart 2018 en januari 2019 nog ontmoetingen met de Europese Commissie in Brussel. Voorts is Ruben Vardanyan in België bestuurder van een stichting die in 2017 is opgericht om bij te dragen aan de ontwikkeling van Armenië. Voor alle duidelijkheid: die stichting (en de rest van Vardanyans filantropie) staat volledig los van het Troika Laundromat-verhaal waarover we hier berichten.

In het kader van wederhoor contacteerde OCCRP Vardanyan met bevindingen over het Troika Laundromat-systeem, de offshores met Litouwse bankrekeningen en de opmerkelijke financiële transacties. Vardanyan zelf spreekt over ’technische dienstbedrijven van klanten van Troika Dialog’ en benadrukt dat zijn bank altijd heeft gewerkt ‘volgens de regels van de wereldwijde financiële markt van die tijd. Uiteraard veranderen regels. Maar een markt uit het verleden analyseren op basis van de regels van vandaag, is zoals moderne compliance-normen toepassen op het tijdperk van de Grote Depressie. Dat vervormt het échte plaatje.’

Vardanyan benadrukt dat zijn bank niets fout deed, en werkte zoals andere investeringsbanken toen deden. Hij zegt dat hij onmogelijk kennis kon hebben van elke deal die zijn bank faciliteerde voor klanten. Hij heeft ook geen weet van enige linken tussen het opgezette systeem en crimineel geld.

‘Ik ben geen engel’, zegt Vardanyan. ‘In Rusland kan je drie dingen doen: revolutionair zijn, het land verlaten, of je conformeren. Ik ben een conformist. Maar ik heb mijn eigen interne regels: (…) ik heb nooit samengewerkt met criminelen, ik ben geen lid van een politieke partij. Dat is waarom ik zelfs in de jaren negentig kon rondlopen zonder bodyguards.’

Vardanyan was zelf niet betrokken bij de activiteiten van de onafhankelijke afdeling van Troika Dialog die het systeem met offshorebedrijven had opgezet. Er loopt momenteel ook geen enkel onderzoek naar Troika Dialog of naar Vardanyan, en de bank is evenmin in het verleden verdacht van betrokkenheid bij witwassen of fraude.

5. Wat is de link met crimineel geld?

Een deel van het geld dat in de Troika Laundromat werd gepompt heeft wel degelijk linken met misdaad of fraude, zo blijkt uit het onderzoek door OCCRP. Twee voorbeelden. Tussen 2003 en 2008 werd de luchthaven van Sjeremetjevo (na Domodedovo de grootste luchthaven van Moskou en Rusland) voor miljoenen dollar opgelicht. De prijzen van brandstof die de luchthaven aankocht, bleken kunstmatig de hoogte ingepompt door schimmige tussenschakels in belastingparadijzen. Daardoor gingen ook de ticketprijzen omhoog en verloor de Russische schatkist 40 miljoen dollar. Meer dan 19 miljoen dollar van bedrijven betrokken in de Sjermetjevo-fraude kwam terecht bij de Troika Laundromat-bedrijven. Vardanyan zegt hiervan niet op de hoogte te zijn.

Er zijn ook linken tussen de Troika Laundromat en de fraude die Sergei Magnitskyhad onthuld, de Russische advocaat die in 2009 in duistere omstandigheden overleed in een Russische gevangenis. Als advocaat van het Hermitage Capital Management Fonds van de Amerikaanse zakenman Bill Browder had Magnitsky ontdekt dat 195 miljoen euro belastinggeld was gestolen uit de Russische staatskas. Bedrijven van Browder waren daarbij misbruikt als dekmantel. Magnitsky diende klacht in, maar werd uiteindelijk zelf gearresteerd. Volgens de Russische Justitie zitten Browder en Magnitsky zelf achter de diefstal van het geld. Verschillende bedrijven gelinkt aan de zogenaamde Magnitsky-fraude betaalden tientallen miljoenen aan bankrekeningen op naam van Troika Laundromat-bedrijven. Vardanyan zegt hiervan niet op de hoogte te zijn.

6. Wat is de rol van de Litouwse banken?

De gelekte documenten gaan over banktransacties door offshore bedrijven met een rekening bij de Litouwse banken Ukio Bankas en Snoras. Zoals al aangestipt hadden 35 offshores van de Troika Laundromat een bankrekening bij de Litouwse bank Ukio Bankas.

Omdat Litouwen pas in 2015 de euro aannam, moesten de Litouwse banken voor euro-transacties ook samenwerken met andere Europese banken (correspondent banking heet dat in het jargon, niets abnormaals in de bankwereld).

Ukio Bankas is voor België geen onbekende. In 2009 startte de Belgische antiwitwascel CFI een onderzoek naar de Litouwse bank Ukio Bankas. Dat gebeurde na een melding van ING, die verdachte transacties had vastgesteld op twee ING-bankrekeningen op naam van Ukio Bankas. Die rekeningen had de Litouwse bank bij ING in België geopend om grote bedragen gegroepeerd door te storten (correspondent banking dus). Vervolgens vertrok het geld vanop die twee ING-rekeningen naar elders in de wereld. Zakenkrant De Tijd berichtte in 2010 al over het onderzoek door de antiwitwascel.

In februari 2013 verloor Ukio Bankas zijn banklicentie in Litouwen, onder meer omdat ze betrokken was in ‘risicovolle deals’ en bevelen van toezichthouders niet had opgevolgd. De bank was zwaar afhankelijk van risicovolle klanten, en kende haar klanten bovendien te weinig. De belangrijkste reden voor het intrekken van de licentie was echter dat er aanwijzingen waren dat haar eigenaars de bank leegplunderden. De andere bank, Snoras, ging al in november 2011 failliet.

In een interview met OCCRP bevestigt Vitalijus Gailius dat zowel Ukio als Snoras ook in Litouwen onderzocht werden voor witwassen. Gailius stond van 2010 tot 2012 aan het hoofd van de Litouwse antiwitwascel FNTT. Volgens Gailius genoot Ukio Bankas echter een zekere vorm van bescherming door individuen binnen de antiwitwascel. Die medewerkers werden intussen aan de kant geschoven. ‘Het ging om een soort verfijnde vorm van omkoperij’, zegt Gailius. ‘Sommigen hadden zelf een krediet lopen bij Ukio Bankas. Ze onderhielden nauwe en vriendschappelijke relaties.’ Dat zou kunnen verklaren waarom Ukio Bankas geen sancties opgelegd kreeg.

Pikant detail: de toenmalige eigenaars van Ukio Bankas en Snoras – ook bekend als eigenaars van verschillende sportclubs – kregen intussen beiden asiel in… Rusland.

7. Is er ook een link met Russisch president Poetin?

Een van de strafste onthullingen uit het internationale onderzoek gaat over Sergey Roldoegin, een Russische cellist uit de nauwe entourage van Russisch president Vladimir Poetin. De man werd al wereldberoemd toen hij opdook in de Panama Papers. Bedrijven gelinkt aan Roldoegin ontvingen minstens 69 miljoen dollar uit de Troika Laundromat. Maar er was iets vreemd aan de hand met sommige van die betalingen. In een periode van twee maanden ondertekenden twee bedrijven gelinkt aan Roldoegin liefst zestien contracten met twee Laundromat-bedrijven. Alle zestien contracten werden opgezegd, wat de Roldoegin-bedrijven miljoenen dollar aan annuleringskosten opleverde. Een aantal transacties riepen vragen op bij het compliance-team van Ukio Bankas. Roldoegin antwoordde niet op vragen in het kader van wederhoor.

8. Eerder publiceerde OCCRP al andere Laundromat-onthullingen. Hoe zit dat juist?

In maart 2017 publiceerde OCCRP al de Russian Laundromat, over miljarden euro’s die werden doorgesluisd via de Letse bankrekeningen van 21 schermbedrijven in het VK, Cyprus en Nieuw-Zeeland. In 24 transacties ontvingen 54 Belgische bedrijven (uit onder meer de fruitsector en de chemische industrie) toen 5,5 miljoen euro.

Een half jaar later volgde de Azeri Laundromat, waarbij het ging om 2,5 miljard dollar afkomstig uit Azerbeidzjan die (in 2012-2014) via vier bankrekeningen in Estland op naam van Britse schermbedrijven stroomde. De Tijdberichtte dat meer dan 20 Belgische bedrijven op die manier in totaal 1,5 miljoen euro ontvingen.

In de Troika Laundromatgaat het om Litouwse bankrekeningen op naam van allerhande offshore vennootschappen. Ditmaal gebeurden 3483 overschrijvingen naar Belgische bankrekeningen. Dat toont meteen dat het belang voor België nog véél groter is dan tot nu toe gekend.

9. Veel financiële transacties uit het lek zijn tien jaar oud. Wat is het belang vandaag?

Het nieuwe lek roept onder meer vragen op over de rol die Europese banken hebben gespeeld.

Momenteel woedt binnen Europa een vurige discussie over wié toezicht moet houden op Europese banken in het kader van de strijd tegen witwassen. Moet dat voortaan centraal gebeuren, of moeten Europese toezichthouders beter gaan samenwerken? Want dat de bestaande checks & balances niet voldoende hebben gewerkt, tonen verschillende bankschandalen die de voorbije jaren aan het licht zijn gekomen, onder meer rond Danske Bank. De onthullingen van de Troika Laundromat tonen nogmaals waar het toezicht precies heeft gefaald.

En er is meer. Louise Shelley, directeur en oprichter van het Terrorism, Transnational Crime and Corruption Center van de Amerikaanse George Mason Universiteit, wijst in een interview met OCCRP op de talrijke gevaren die systemen zoals de Troika Laundromat met zich meebrengen. Ze ondermijnen economische ontwikkeling, bedreigen de veiligheid en leiden ertoe dat er minder geld overblijft voor investeringen in gezondheidszorg, onderwijs, infrastructuur enzovoort. Shelley: ‘Bovendien kan het geld in het buitenland voor verschillende kwaadaardige doelen gebruikt worden. Zoals inmenging in democratische processen of de financiering van fake news.’

10. Welke media namen aan het onderzoek deel?

OCCRP, 15min.lt, Knack, Trouw, De Groene Amsterdammer, Platform Investico, het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ), the Guardian, Süddeutsche Zeitung, BBC, The Globe and Mail, Newstapa, Hetq, investigace.cz, Profil.at, El Periodico, Addendum, Bivol, Berlingske, the Finnish Broadcasting Company, Novaya Gazeta en Termedia.

Het Troika Laundromat-onderzoek werd gecoördineerd door OCCRP. De non-profit mediaorganisatie in Sarajevo is in 1996 opgericht door de journalisten Drew Sullivan (VS) en Paul Radu (Roemenië). OCCRP heeft een netwerk van 45 non-profit onderzoekscentra in 34 landen.

Door Kristof Clerix en OCCRP

Volg de Troika Laundromat-berichtgeving op www.occrp.org