Tien jaar nadat de Europes Unie de invoer van illegaal gekapt hout heeft verboden, is nog geen enkele Belgische houthandelaar voor overtredingen vervolgd. Dat blijkt uit een onderzoek van Knack, De Tijd en Le Soir. Nochtans is de Antwerpse haven een draaischijf voor de handel in tropisch hout, is de import van gezaagd tropisch hout in tien jaar tijd verdubbeld, en hebben ngo’s al herhaaldelijk overtredingen aan de Belgische overheid gesignaleerd.
Nu de lente is begonnen, maken tuincentra en doe-het-zelfzaken volop reclame voor houten tuinmeubelen en terrassen. ‘Tropisch hout wordt onder meer gebruikt voor parket, vensterramen, deuren en terrassen. Als je een nieuwe garagepoort, ramen of terras wilt, dan is de kans groot dat je uitkomt bij tropisch hout uit landen zoals Indonesië, Kameroen of Brazilië’, zegt onderzoeker Philippe Verbelen van de ngo Greenpeace. ‘Uitgerekend in die landen is het risico op illegaal gekapt hout heel hoog.’
Dankzij de haven van Antwerpen speelt België een centrale rol in de internationale handel in tropisch hout. Vorig jaar voerde ons land meer dan 234.000 ton gezaagd tropisch hout in van buiten Europa, zo blijkt uit statistieken die we opvroegen bij Eurostat. Dat is een verdubbeling in tien jaar tijd. In hetzelfde jaar exporteerde België 198.000 ton naar de rest van de wereld.
‘Tropisch hout maakt in totaliteit wel maar een kleiner aandeel uit van al het hout, houten plaatmateriaal en houten producten die in België worden geïmporteerd’, zegt Filip De Jaeger, adjunct-directeur-generaal van Fedustria, de beroepsvereniging van bedrijven uit de textiel-, hout- en meubelindustrie. ‘En een toegenomen import van tropisch hout hoeft geen probleem te zijn als het volgens de regels gebeurt.’
Brazilië onder Bolsonaro
Van waar komt al het gezaagd tropisch hout precies dat België invoert? De belangrijkste herkomstlanden zijn Kameroen, Gabon, Brazilië en Congo-Brazzaville, zo blijkt uit de Eurostat-cijfers van 2022. En de handel neemt alleen maar toe. De import van gezaagd tropisch hout uit Gabon en Congo-Brazzaville is verdriedubbeld in tien jaar tijd, die uit Brazilië zelfs vervierdubbeld.
‘De kans is groot dat een deel van het Braziliaanse hout illegaal is’, zegt Verbelen van Greenpeace. ‘We weten namelijk dat Brazilië een high risk country is, want er is veel corruptie en illegale houtkap. Onder voormalig president Jair Bolsonaro was er nog minder handhaving inzake ontbossing dan ervoor.’
Volgens Verbelen is het wel moeilijk om het illegale karakter altijd te bewijzen. ‘Als ik een houthandelaar zou zijn die risicovol hout verhandelt van Brazilië naar België, dan zou ik me over de pakkans ook niet al te veel zorgen maken. Je moet gewoon zorgen dat je wat documenten hebt die de legaliteit ervan aantonen.’
Geen soft thema
Volgens de Wereldbank genereert illegale houtwinning 9 tot 14 miljard euro per jaar. Maar wat is precies illegaal gekapt hout?
‘Het gaat om hout dat is gekapt in strijd met de wetgeving op die plek’, zegt inspecteur Serge De Wilde van het DG Leefmilieu van de FOD Volksgezondheid. ‘Het kan bijvoorbeeld gaan om hout dat werd gekapt in een concessie die is verkregen door omkoping, hout gekapt buiten de concessie om, of in een hoeveelheid boven de toegelaten quota.’ Maar ook inbreuken op milieuwetten, arbeidswetten, land- en eigendomsrechten kunnen maken dat hout illegaal is gekapt.
Verbelen van Greenpeace onderstreept dat illegale houtkap geen soft thema is. ‘Voor sommige mensen gaat het misschien over bomen en het regenwoud, maar in feite spreken we hier over ernstige criminele activiteiten. Het is in de eerste plaats een milieudelict, dat het klimaat en de biodiversiteit aantast. En het gaat ook vaak gepaard met schendingen van mensenrechten en witwassen van criminele opbrengsten. In landen als Myanmar draagt houtkap zelfs bij tot de financiering van het conflict.’
Volgens De Wilde van het DG Leefmilieu is de toestand zeer ernstig. ‘Er is historisch veel overkap en kaalkap geweest en het is belangrijk dat tegen te gaan. Ook voor de sector zelf, want een leeggekapt bos zal lang niets meer opleveren, in tegenstelling tot een duurzaam en legaal beheerd bos. Iedereen kent het voorbeeld van het Amazonewoud dat jaarlijks slinkt. Er is ook een duidelijke link met de klimaatcrisis: CO2-opslag door bomen is een belangrijk wapen om de klimaatverandering tegen te gaan. Daarnaast leidt ontbossing ook nog tot habitatverlies van soorten. Gevolg? Je krijgt de instorting van ecosystemen, en het verlies van ecosysteem-functies en -diensten waar wij als mens rechtstreeks en onrechtstreeks baat bij hebben –van natuurbeleving tot nieuwe medicijnen.’
Handel aan banden
In 2013 greep de Europese Unie in. Met de Europese Houtverordening (EUTR) verbood Europa de invoer van illegaal gekapt hout. Wie hout invoert in de Unie moet sindsdien ook een reeks zorgvuldigheidseisen respecteren.
‘Houtimporteurs moeten zelf een due diligence-systeem opstellen, een soort handboek’, zegt inspecteur De Wilde. ‘Ze moeten info verzamelen over de loten hout die ze importeren. En ze moeten documenten aandragen die aantonen dat het hout in overeenstemming met de lokale wetgeving is gekapt. Vervolgens moeten ze een risico-analyse maken. Hoe groot is de kans op illegale kap in de regio waar het hout vandaan komt? Is dat risico niet verwaarloosbaar, dan moeten de importeurs maatregelen treffen om het risico te beperkten. Zoals een audit laten uitvoeren. Een andere maatregel kan zijn: de invoer niét doen.’
Volgens Filip De Jaeger van beroepsvereniging Fedustria heeft de Belgische overheid de voorbije jaren de controles op de Europese Houtverordening aangescherpt. ‘De documentatie- en bewijslast in het kader van de EUTR is zeker niet verwaarloosbaar en vergt van de bedrijven heel wat inspanningen, die zij zeker ter harte nemen’, zegt De Jaeger. ‘Samen met de bedrijven in onze beroepsvereniging willen wij namelijk ook dat de handel in illegaal hout aan banden wordt gelegd.’
Verkeerde houtsoort
In België zijn twee diensten verantwoordelijk voor het toezicht op de Europese Houtverordening: de douane en het DG Leefmilieu van de FOD Volksgezondheid. Volgens de FOD zijn vorig jaar zo’n 250.000 zendingen hout in België ingevoerd met een douanecode die onder de EUTR-verordening valt. De Wilde: ‘Daarvan waren er zo’n 80.000 bestemd voor de Belgische markt. De rest van het hout was bestemd voor andere lidstaten en valt voor de handhaving onder de bevoegdheid van die lidstaten.’
De Belgische douane voerde 2064 EUTR-controles uit in 2022. Met andere woorden: amper 2,5 procent van de 80.000 ingevoerde zendingen is écht gecontroleerd. De selectie gebeurt op basis van risicoprofielen. In 18 gevallen stelde de douane inbreuken vast tegen de EUTR of andere Europese verordeningen. Volgens woordvoerder Francis Adyns van de FOD Financiën neemt het aantal vaststellingen de laatste jaren toe. ‘Inbreuken gaan van een verkeerde houtsoort of oorsprong aangeven op vergunningen, tot het voorleggen van certificaten die dateren van na de uitvoer.’ Volgens Adyns is de problematiek ernstig. ‘De toename van het aantal vaststellingen toont dat ook aan.’
Geen silver bullet
Terwijl de douane zendingen hout controleert, voert het DG Leefmilieu inspecties uit bij de bedrijven die het hout importeren. ‘Je kunt het vergelijken met een audit’, zegt De Wilde. ‘Is het due diligence-systeem aanwezig? Lijkt het ergens op? En we kijken ook naar de toepassing daarvan op meerdere zendingen.’
De inspectiedienst van het DG Leefmilieu voerde dertig controles uit in 2020, twintig in 2021 en vijftien vorig jaar. In die periode schreef de dienst veertien waarschuwingen uit en stelde hij vijftien pv’s op wegens inbreuken. Vorig jaar ging het nog om vier pv’s.
‘Vijftien controles? Dat is bijna niets hé’, reageert Verbelen van Greenpeace. ‘Als je ziet hoeveel hout er België binnenkomt… België is zeker niet bij de beste leerlingen van de klas. De overheid probeert het wel beter te doen sinds ze op de vingers is getikt door de Europese Commissie, na een klacht van Greenpeace overigens.’ De statistieken tonen volgens Verbelen dat controles geen overbodige luxe zijn: ‘Bij de weinige controles die ze toch doen, wordt bijna in 1 op de 2 gevallen een of andere onregelmatigheid vastgesteld. Nu nog altijd.’
‘Het is geen silver bullet’, erkent inspecteur De Wilde. ‘Maar dankzij risico-analyses kunnen wij een groot deel van de Belgische sector bereiken’, zegt De Wilde. ‘Met onze controles hebben we de voorbije jaren minstens 60 bedrijven gecontroleerd uit de top-120 houtimporteurs die goed zijn voor 88 procent van alle invoer in België.’ En het goede nieuws: ‘We merken wel bij hercontroles dat de meerderheid van de bedrijven zijn verplichtingen volledig of grotendeels nakomt.’
50.000 euro boete
Elk pv dat de inspectiedienst opstelt, gaat naar het parket. ‘Als het parket niet tot vervolging overgaat, dan kunnen wij een administratieve boete opleggen’, zegt De Wilde. ‘De bedragen variëren van 5000 tot 15.000 euro, met uitschieters tot 50.000 euro. Dat is voldoende afschrikwekkend, merken we.’
Opmerkelijke vaststelling: tien jaar na de invoering van de Europese Houtverordening is nog geen enkele Belgische houthandelaar voor overtredingen vervolgd. ‘Slechts twee dossiers zijn opgepikt door de parketten’, bevestigt De Wilde. ‘Een daarvan is geëindigd in een pretoriaanse probatie: het parket klasseert het dossier, maar als het bedrijf in de toekomst vergelijkbare inbreuken begaat, wordt het alsnog voor dit pv beboet.’
Het andere dossier dat door het parket werd opgepikt, ging over de invoer van drie containers hout uit Myanmar. De Wilde: ‘We stelden vast dat er te weinig info voorhanden was over de loten hout. En we waren het niet eens met de risico-analyse: het bedrijf was ervan overtuigd dat het hout wél legaal gekapt was. Ons vermoeden was dat er ook andere planken tussen zaten.’
Woordvoerder Kristof Aerts van het Antwerps parket: ‘In 2017 voerde de FOD Leefmilieu een controle uit bij een houtimporteur uit Brasschaat. De zorgvuldigheidseisen werden niet gerespecteerd. In het opsporingsonderzoek werd heel wat documentatie aangeleverd om dat te betwisten. Vanuit strafrechtelijk oogpunt is de optie van minnelijke schikking bewandeld en afgerond in 2020.’ De houtimporteur is inmiddels failliet.
Draaischijf voor illegaal hout
‘De handelaars en Fedustria horen niet graag dat Antwerpen een draaischijf voor illegaal hout wordt genoemd’, zegt Philippe Verbelen van Greenpeace. ‘De haven van Antwerpen evenmin. Maar ik blijf er toch wel bij: ook vandaag, tien jaar na de inwerkingtreding van de Europese houtverorderning, is de kans dat je gepakt wordt zéér, zéér klein. Ik zie geen substantiële verandering.’
‘Komt er illegaal gekapt hout België binnen? Ongetwijfeld wel. In welke mate? Moeilijk te zeggen’, reageert inspecteur Serge De Wilde. ‘Binnen de huidige Europese verordening, met de huidige middelen, is het echter moeilijk zwart-wit aan te tonen wat illegaal hout is.’
‘Er is import van tropisch hout waarvan we niet helemaal zeker zijn of het wel legaal gekapt is geweest. Dat zien we zeker’, zegt woordvoerster Wendy Lee van de FOD Leefmilieu. ‘Het is een probleem, we weten dat er overkap is, dat er illegaal tropisch hout wordt ingevoerd. Maar we kunnen ons alleen uitspreken over wat wij controleren. Er zal zeker een deel zijn dat wij niet zien, dat wij niet weten.’
Echte valse documenten
In Nederland zijn al meerdere rechtszaken aangespannen wegens inbreuken op de Europese Houtverordening. In België? Nul rechtszaken in tien jaar tijd. In die periode hebben de ngo’s Greenpeace, Global Witness, Environmental Investigation Agency en Earthsight nochtans heel wat Belgische gevallen van import van illegaal hout gedocumenteerd en aangekaart bij de overheid. Over Afrormosiahout en Wengéhout uit Congo, over containers Amazonehout uit Brazilië en over tropisch hout afkomstig uit Gabon, Kameroen, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Myanmar. Telkens met betrokkenheid van Belgische bedrijven.
Serge De Wilde van de FOD Leefmilieu zegt dat zijn inspectiedienst de dossiers van ngo’s steeds ernstig neemt en grondig onderzoekt. Maar doorgaans werden de zendingen een tijdlang geblokkeerd in de haven van Antwerpen om daarna uiteindelijk toch weer te worden vrijgegeven.
De Europese Houtverordening biedt de mogelijkheid voor ngo’s om onderbouwde klachten in te dienen bij de overheid. ‘Dat heb ik namens Greenpeace al meer dan tien keer gedaan’, zegt onderzoeker Philippe Verbelen. ‘Er kruipt veel werk in en er zijn risico’s aan verbonden, ook voor onze lokale partners. Het is soms risicovol om te bewijzen dat er in pakweg Brazilië, Kameroen of Congo gesjoemeld wordt. Dat gaat vaak niet alleen over kappen buiten de lijntjes van de concessie, maar ook over kleine en grote corruptie of betrokkenheid van militairen of zelfs hoger. Dat maakt het voor mij wel extra frustrerend, zeker in het begin, als die klachten heel snel van tafel worden gegooid.’
‘Houtimporteurs moeten aantonen dat ze alles hebben gedaan wat redelijkerwijze mogelijk is om na te gaan dat het hout niet illegaal is’, zegt Verbelen. ‘Daar wringt het schoentje. In landen met veel corruptie circuleren namelijk des vrais faux documents, echte valse documenten. Ze zijn echt omdat ze echt opgesteld zijn, en vaak de echte handtekening dragen van de minister van Leefmilieu of Bosbouw of de douane. Maar ze zijn vals omdat het gewoon een flagrante leugen is.’
En zo is het voor de douane, de inspectiediensten en de parketten wel erg moeilijk om overtredingen te bewijzen. Een zwarte lijst met probleemlanden bestaat evenmin. ‘Zo’n oplijsting is in de Houtverordening niet voorzien’, zegt De Wilde. ‘Wij werken in België met onze eigen interne lijst, vooral gebaseerd op de corruptierapporten en risico-inschattingen van ngo’s zoals Preferred By Nature. Op onze lijst staan onder meer Brazilië, Gabon, Kameroen, Ivoorkust, de Centraal-Afrikaanse Republiek en de twee Congo’s. Dat zijn dan ook de landen waar we al veel controles rond hebben gedaan.’
Sanctielijsten
Landen waarover geen twijfel bestaat, zijn landen die op sanctielijsten staan. Zo mag er geen hout worden ingevoerd uit Rusland en Wit-Rusland door de sancties vanwege het Oekraïne-conflict. Volgens Filip De Jaeger van Fedustria hebben Belgische houtinvoerders hun invoer vanuit beide landen stopgezet. ‘Toch worden er via omwegen hout en houten plaatmateriaal op de markt aangeboden’, zegt De Jaeger. ‘Bijvoorbeeld door de herkomst aan te passen naar landen die vroeger nooit zulke producten leverden omdat die daar ook niet werden geproduceerd. Denk aan larix uit Turkije of berkenmultiplex uit Kazachstan. Dergelijke voorstellen maken we systematisch over aan de diensten van de FOD Leefmilieu.’
Ook tegen Myanmar heeft de Europese Unie sancties ingesteld, enkele maanden nadat het nieuwe regime er via een staatsgreep aan de macht was gekomen. Sinds juni 2021 mogen Europese bedrijven geen zaken meer doen met het Myanmarese staatsbosbedrijf MTE, dat onder controle staat van het leger en een monopolie heeft op de productie van Myanmarees teak. Dat hout staat bekend als het beste teak ter wereld en wordt vooral gebruikt in de bouw van luxejachten.
Ook al voor de zomer van 2021 was legale invoer van hout uit Myanmar de facto niet mogelijk in Europa. In 2017 stuurde Fedustria in opdracht van de FOD Volksgezondheid een persbericht uit over de grote risico’s en uitdagingen verbonden aan hout afkomstig uit Myanmar.
De Eurostat-statistieken tonen inderdaad aan dat de Belgische import van hout uit Myanmar sinds 2019 volledig is stilgevallen. Maar glippen er ook soms geen zaken door de mazen van het net? Uit informatie die Knack en De Tijd konden inkijken in samenwerking met partnermedia van het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) blijkt dat enkele Belgische bedrijven de voorbije jaren wél betrokken zijn geweest bij de handel in teak uit Myanmar. Zo zou één Belgisch bedrijf teak hebben geleverd voor de restauratie van de Gorch Fock, een zeilschip van de Duitse marine, en ook Myanmarese teak hebben verkocht aan een Spaanse jachtbouwer. Het Belgische bedrijf geeft geen commentaar en ‘betwist alle verdachtmakingen’. Nog een andere Belgische houthandelaar zou Myanmarees hout hebben aangekocht via een bedrijf in Nederland. Ook dat Belgische bedrijf ontkent de aantijgingen.
En dan zijn er nog de sluiproutes. Zo heeft de Britse ngo Environmental Investigation Agency blootgelegd hoe hout uit Myanmar in de periode 2018-2020 via een omweg langs Italië toch in Europese lidstaten is beland – ook in België.
Inheemse soorten
Tien jaar na de Europese Houtverordening lanceert Europa nieuwe regels in de strijd tegen de ontbossing. ‘Nog voor de zomer zal de Europese Commissie de nieuwe Ontbossingsverordening publiceren’, zegt Anne France Rihoux, diensthoofd productbeleid op de FOD Leefmilieu. ‘Behalve hout komen er zes producten bij. Invoerders zullen moeten aantonen dat cacao, koffie, palmolie, rubber, soja en rundsvlees niet uit ontboste terreinen in derde landen komen. Bedrijven in die sectoren zullen moeten doen wat de houtsector tot nu toe deed.’
Controle op die nieuwe wetgeving levert een pak extra werk op, waarschuwt Rihoux. ‘Vandaag telt onze inspectiedienst twee inspecteurs om inbreuken tegen de Houtverordening op te volgen. Voor de Ontbossingsverordening hebben we minstens tien keer zoveel inspecteurs nodig.’
Ook de gewone burger hoeft niet bij de pakken te blijven neerzitten. ‘We willen aan de consumenten de boodschap brengen dat ze zich bewust moeten zijn van wat ze kopen’, zegt inspecteur De Wilde. ‘Informeer je goed over de duurzaamheid van hout en geef waar mogelijk de voorkeur aan inheemse soorten.’
Dit artikel is een onderdeel van het project Deforestation Inc. door het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ): 140 journalisten uit 27 landen deden samen in de hele wereld onderzoek naar ontbossing en de industrie van certificeringsbedrijven die controleren of het hout duurzaam geproduceerd is. Meer info op www.icij.org.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
