Timothy Garton Ash: ‘Niemand wil in China of Rusland gaan wonen’

Europa heeft nog altijd een enorme soft power, betoogt Timothy Garton Ash, en het komt erop aan die nu ook met harde macht te verdedigen.

‘Miljoenen Europeanen voelen zich, net als ik, thuis in de andere landen van de EU’, zegt de Britse journalist en historicus Timothy Garton Ash. ‘Dat hebben we wel bereikt. Maar als je kijkt naar de crisis in de eurozone, de oorlog in Oekraïne of de vluchtelingencrisis, dan gaat die empathie niet ver genoeg.’ In Homelands, ‘een persoonlijke geschiedenis van Europa’, beschrijft Garton Ash het tijdperk dat begon met de val van de Berlijnse Muur in 1989 en eindigde met de invasie van Oekraïne in 2022.

U noemt die periode het postwall-tijdperk, naar analogie met de postwar- of naoorlogse periode.

Timothy Garton Ash: Net als bij een voetbalspel zijn er twee helften: we hebben de eerste helft van 1989 tot 2008, waarin we een ongekende vooruitgang zien in de verspreiding van vrijheid en democratie, en de uitbreiding van de Europese Unie met landen die voorheen niet op de kaart stonden. En vanaf 2008 hebben we een neerwaartse beweging, een opeenvolging van crisissen: de wereldwijde financiële crisis, de aanval van Poetin op Georgië, de crisis in de eurozone, de uitholling van de democratie in Hongarije, de vluchtelingencrisis, de annexatie van de Krim, de Brexit, de covidpandemie, de verkiezing van Donald Trump… Zo gaat het maar door, tot februari 2022.

En als u nu vraagt: hoe komt dat? Dan is ‘hybris’ een deel van het antwoord. We werden zelfgenoegzaam, lui, zelfvoldaan en overmoedig. Omdat de dingen jarenlang goed voor ons waren verlopen, geloofden we dat het zo zou blijven gaan. We verwarden de geschiedenis zoals ze echt gebeurt met de geschiedenis als een hegeliaans proces van onvermijdelijke vooruitgang naar vrijheid. Begin de jaren negentig waren we nog niet zo zelfgenoegzaam.

Is er nog hoop?

Garton Ash: Gisteren zag ik in Madrid op het hek van het Buen Retiro-park een poster van Stefan Zweig. Dan verwijst iedereen naar De wereld van gisteren. Toen hij dat boek schreef, was Europa in oorlog. Zijn land was bezet, zijn Joodse volk werd vernietigd, alles lag in puin. Hij wanhoopte en pleegde zelfmoord. De positie van waaruit ik schrijf, is heel anders. Het grootste deel van Europa is nog steeds relatief vrij, de EU bestaat nog altijd grotendeels uit democratieën. Het gaat er nu om dat we dit Europa, het beste dat we ooit hebben gehad, moeten verdedigen, in plaats van te treuren over alles wat we zijn kwijtgeraakt.

In hoeverre bedreigt Vladimir Poetin onze manier van leven?

Garton Ash: Uit een wereldwijde opiniepeiling die we bij Oxford Research Projects hebben uitgevoerd, bleek dat een verontrustend aantal mensen buiten Europa gelooft dat de EU binnen twintig jaar uit elkaar zal vallen. Er is een sterk verband tussen degenen die geloven dat de EU uit elkaar zal vallen – 67 procent in China, bijvoorbeeld – en degenen die geloven dat Rusland de oorlog in Oekraïne zal winnen. De oorlog in Oekraïne gaat met andere woorden om veel meer dan het lot van dat land zelf. Ook de geloofwaardigheid van de EU staat op het spel.

Democratieën verzwakken en daarmee verzwakt ook de rol van Europa in de wereld. Bent u het daarmee eens?

Garton Ash: Europa heeft nog altijd een buitengewone soft power. Als je de vraag stelt: waar zou je anders willen wonen dan in je eigen land? Dan zeggen mensen bijna overal ter wereld: in Europa of de VS. Niemand wil in China of Rusland gaan wonen. Ze houden van onze manier van leven, van onze waarden. Wat we missen, is harde macht. De uitdaging is dus om harde macht te ontwikkelen die aansluit bij onze zachte macht. We zitten sinds 2022 in een nieuwe periode waarin we moeten omgaan met uitdagingen van buitenaf: of het nu Rusland, China, Turkije, Afrika, klimaatverandering, migratie, of de herverkiezing van Trump betreft. Een groot deel van de toekomst van Europa hangt niet langer af van wat we binnen de grenzen van de unie doen – wat het verhaal van de afgelopen vijftig jaar was – maar van wat we in de rest van de wereld doen.

U beschrijft uw ontmoetingen met politici als Michail Gorbatsjov en Helmut Kohl. Waren zij grotere leiders, of hebben we hen geïdealiseerd?

Garton Ash: Ik denk niet dat je de geschiedenis van Europa van de laatste vijftig jaar kunt lezen en denken dat individuen er niet toe doen. De geschiedenis van Tsjechië zou er vandaag heel anders uitzien zonder Václav Havel. De Duitse eenwording zou niet zo vreedzaam en snel zijn verlopen zonder Gorbatsjov, Kohl en George H. W. Bush. De klaagzang dat we geen leiders meer hebben, komt vaak van voormalige leiders, die meestal geloven dat het in hun tijd beter was. Mario Draghi (voormalig voorzitter van de Europese Centrale Bank en oud-premier van Italië, nvdr) heeft belangrijk leiderschap getoond. Eerste minister Kaja Kallas van Estland is een indrukwekkend leider van een heel klein land, pal aan de frontlinie met Rusland.

Ursula Von der Leyen heeft behoorlijk goed werk geleverd. Ik denk dus niet dat het allemaal slecht is. Wat ik wel vaststel, is een gebrek aan strategisch leiderschap van de centrale macht van Europa, en dat is toch Duitsland. De Franse president Emmanuel Macron heeft een strategische visie, maar hij heeft niet de macht om die te realiseren. Duitsland heeft de macht, maar niet de strategische visie.

Bedoelt u zowel Olaf Scholz als Angela Merkel?

Garton Ash: Ik heb het over het heden, over Scholz. De paradox van Merkel is dat ze in zekere zin de personificatie was van de beste kwaliteiten van het hedendaagse Duitsland – bescheiden, redelijk, altijd op zoek naar dialoog en vreedzame compromissen – en toch een reeks grote fouten heeft begaan, zoals haar aanpak van de crisis in de eurozone. Als Merkel al in 2010 ‘whatever it takes’ had gezegd – zoals Draghi een paar jaar later – dan was de eurocrisis veel minder heftig geweest. Hetzelfde geldt voor de annexatie van de Krim in 2014. Merkel was verantwoordelijk voor de zwakke reactie van Europa, voor de grote afhankelijkheid van de Duitse economie en voor de uitholling van de democratie door Viktor Orbán in Hongarije, waar Duitsland een unieke machtspositie heeft. Ze heeft dus heel wat verzuimd in die jaren. Iemand opperde gekscherend dat haar memoires Mijn excuses zouden moeten heten.

Zal Oekraïne toetreden tot de Europese Unie?

Garton Ash: Ik denk het wel. Dit is een scharniermoment voor de plaats van Oekraïne in de geschiedenis, zo’n moment waarop niet alleen een land verandert maar ook hoe de rest van de wereld dat land ziet. Oekraïne zal op een heel andere manier toetreden tot de EU dan andere landen: stap voor stap, per sector, niet van de ene dag op de andere.

Ziet u het Verenigd Koninkrijk nog terugkeren naar de Europese Unie?

Garton Ash: Zelfs de regering van Rishi Sunak zet stapjes om dichter bij de EU te komen. De terugkeer van ex-premier David Cameron is daar een teken van, dat was een jaar of twee geleden nog ondenkbaar. Maar wat zij doen, is niet relevant. Want tenzij er iets bijzonders gebeurt, wordt Labourleider Keir Starmer de volgende premier en hij zal zeker meer toenadering tot de EU zoeken. Als het goed gaat met de EU, zal de vraag aan het eind van dit decennium weer op de agenda van de Britse politiek komen. Misschien zullen we praten over een terugkeer naar de douane-unie of de interne markt. Het is een beetje aan jullie.

Is er nog iets om trots op te zijn in het Verenigd Koninkrijk?

Garton Ash: Ik ben een overtuigde Engelse Europeaan, dus ik hou van mijn land en er is nog steeds veel om trots op te zijn. Het is een prachtig land met een buitengewone cultuur en een geweldig gevoel voor humor. En de Britse democratie heeft stand gehouden en is er veel beter aan toe dan de Amerikaanse. Maar de Brexit heeft niet alleen negatieve gevolgen gehad voor onze economie. Ook voor de reputatie en de internationale invloed van het VK was het een rampzalige klap. Het land is nu veel minder belangrijk, zelfs voor de Verenigde Staten. En op het Europese vasteland is het uit het debat verdwenen. De Conservatieven compenseren dat met een beschamende retoriek over de grootsheid van Groot-Brittannië. Als je groot bent, hoef je dat niet te zeggen.

Kan Cameron de Conservatieven redden?

Garton Ash: Nee, absoluut niet. Ik wed om een grote fles goede champagne dat de Conservatieven de volgende verkiezingen verliezen.

(El País)