Tientallen politieke quotes worden verkeerdelijk aan acteur Morgan Freeman toegeschreven

Met diepzinnige citaten van literaire grootheden, historische beroemdheden of andere gerespecteerde figuren kun je likes scoren en het publieke debat beïnvloeden. Maar als die quotes vals blijken te zijn, begeef je je op glad ijs.

Toen eerder deze maand in Beveren een man werd doodgestoken in een park – een daad mogelijk ingegeven door homohaat – kon je als reactie op sociale media geregeld bovenstaand citaat over homofobie lezen. Het wordt toegeschreven aan de Amerikaanse acteur Morgan Freeman, maar in werkelijkheid heeft die zich helemaal nooit op deze manier over homofobie uitgesproken. Het bon mot werd in 2013 getweet door @Morrgan_Freeman, een parodieprofiel op Twitter dat ondertussen opgeschort is. Sindsdien verspreidt het citaat zich alsof het een quote van de acteur zelf is. De vertrouwenwekkende bariton van Freeman – veelgevraagd als vertelstem voor documentaires – geeft het een gewichtigheid die het anders niet zou hebben. Zo circuleren er op het internet tientallen politieke quotes die verkeerdelijk aan Freeman worden toegeschreven: over de media, over de legalisering van marihuana, over wapengeweld in de Verenigde Staten en nog heel wat andere onderwerpen.

Dictatoriaal

Het is lang niet de eerste keer dat mensen zich in online discussies in de luren laten leggen door fake citaten. Enkele maanden geleden pleitte onderwijsexpert Dirk Van Damme op Twitter voor excellent onderwijs aan de hand van een valse quote van de zwarte Amerikaanse burgerrechtenactivist Frederick Douglass. Econoom en vermogensbeheerder Geert Noels tweette dan weer ‘het enige dat gevaarlijker is dan onwetendheid is arrogantie’ en schreef die quote toe aan Albert Einstein. Einstein heeft nooit zoiets gezegd.

De coronacrisis en de hevige online discussies die ze uitlokt, bleken een vruchtbare voedingsbodem voor valse citaten. Een courant slachtoffer van verzonnen uitspraken die aan hem worden toegeschreven is George Orwell, auteur van de dystopische romans Animal Farm en 1984. Vorige week nog verzamelde een Antwerpse huisarts, die op Twitter een uitgesproken criticus is van de coronamaatregelen in ons land, honderden likes met een zogenaamd citaat uit Orwells 1984. Dat beschreef hoe ‘behalve werken alles verboden was: op straat wandelen, plezier hebben, zingen, dansen, samenkomen, alles was verboden’. De uitspraak circuleert al sinds vorige zomer en dook voor het eerst op in Frankrijk. Maar ze komt helemaal niet voor in 1984 of enige andere publicatie van Orwell. Niettemin raakte de quote wijdverspreid om de boodschap uit te dragen dat lockdowns en andere coronamaatregelen orwelliaans of dictaroriaal zouden zijn.

Zelfs van de 16e-eeuwse Franse waarzegger Nostradamus doken het voorbije jaar valse coronagerelateerde citaten op. Volgens een veel gedeeld bericht zou de astroloog in zijn Profetieën het coronavirus eeuwen geleden al voorspeld hebben: in ‘een tweelingjaar’ (2020!) zou er ‘een koningin komen uit het oosten die een plaag zou verspreiden’ (het virus!). Nostradamus staat bekend om zijn vaag verwoorde voorspellingen, maar dat citaat is compleet fictief.

Trollenfabriek

Factcheckers worden vaak weggelachen als ze erop wijzen dat bepaalde citaten helemaal niet uitgesproken werden door Albert Einstein, Mark Twain of Winston Churchill. ‘Is dat nu zo belangrijk,’ klinkt het dan, ‘het is toch de bóódschap die telt?’ Maar de oorsprong van valse citaten is niet altijd onschuldig. Bij de Russische beïnvloedingspogingen tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 creëerde het Internet Research Agency, een trollenfabriek uit Sint-Petersburg, zo’n 81 valse Facebookgroepen waarin met fake quotes werd gegoocheld. Een afbeelding van een vuist die de touwtjes van allerlei televisiezenders vasthield, met daarbij het valse Orwell-citaat ‘De mensen geloven wat de media hen vertellen dat ze geloven’, werd door de Russen verspreid om het vertrouwen van de Amerikanen in de nieuwsmedia te ondermijnen.

Behalve fictieve literaire citaten komen er nog veel kwaadaardigere voorvallen van verzonnen uitspraken voor. Al jaren circuleert een meme met een afbeelding van de liberale Hongaars-Amerikaanse filantroop George Soros naast een zogenaamde uitspraak over hoe hij ‘zwarte haatgroepen’ zou gaan financieren en zwarte Amerikanen zou manipuleren om ‘blanken overal de schuld van te geven’. Om die toeschrijving geloofwaardiger te maken, staat erbij dat het citaat komt uit een interview met het Duitse tijdschrift Bild in september 2014. Maar er verscheen in het hele jaar 2014 geen interview met Soros in Bild. Het citaat is puur een verzinsel om mensen tegen elkaar op te jutten.

Geloofwaardiger

Foute citaten komen niet altijd bewust tot stand. Soms gaat het over uitspraken van naamgenoten of verwanten die later toegeschreven worden aan een beroemdheid. Soms gaat het om deels correcte en deels vermangelde of gesimplificeerde citaten die de oorspronkelijke inhoud niet langer weerspiegelen. Precies verifiëren of een historisch citaat klopt, is niet eenvoudig. Wie een foute uitspraak googelt, vindt ze vaak honderden of duizenden keren terug. Soms dateert een verkeerde toewijzing zelfs al van decennia geleden, omdat een quote ooit verzeild is geraakt in een slecht geresearchte bundeling van citaten.

De verspreiding via internetmemes – combinaties van de fake uitspraak met een afbeelding van de persoon – heeft dat proces erg versneld. Wie twijfelt over de echtheid van een uitspraak kan meestal terecht op Quote Investigator, de website waar Garson O’Toole al meer dan tien jaar op zoek gaat naar de wortels van historische citaten die aan beroemdheden worden toegeschreven.

Of het nu een flauwe gemeenplaats is of net een erg controversieel standpunt: het toeschrijven ervan aan gerespecteerde figuren – literaire grootheden, historische of huidige beroemdheden – geeft net dat gratis laagje gravitas. Met een onjuiste maar gewichtige boodschapper komt de boodschap geloofwaardiger over en wordt ze ook sneller gedeeld. Daarom dat ook buitenlandse desinformatiecampagnes graag gebruik maken van memes met valse citaten, en dat inlichtingendiensten het fenomeen nauw in de gaten houden. Want naast de schattige kattenfoto’s met inspirationele quotes kunnen memes ook een propagandatool zijn, die gedachten en houdingen wil beïnvloeden.

Er zijn niet alleen de gevallen van opzettelijke misleiding. Ook elke per ongeluk verkeerd toegewezen uitspraak vormt een klein brokje geschiedvervalsing. Door massale verspreiding via het internet gaan we ons de standpunten van culturele of historische figuren verkeerd herinneren. Een van de echte thema’s in Orwells 1984 is de politieke manipulatie van waarheid en feiten. Orwell beschrijft in zijn roman een situatie waarbij ‘elk historisch document was vernietigd of vervalst, elk boek was herschreven’. Wie fake citaten van George Orwell verspreidt, werkt dus ironisch genoeg een klein beetje mee aan de verwezenlijking van dat nachtmerriescenario.