Filosoof Yuval Noah Harari: ‘We kunnen de Derde Wereldoorlog nog voorkomen’

Kan de wereld nog gered worden? De Israëlische historicus en filosoof Yuval Noah Harari praat over de oorlog in zijn thuisland en de invloed van China en Rusland. En voor de Europeanen heeft hij nog enkele nuttige adviezen. ‘Europa kan niet elke vier jaar afwachten wie de volgende Amerikaanse president wordt.’

Een luxueuze flat in Soho, Londen. Yuval Noah Harari ontvangt ons in een wollen trui en jeans, zijn gebruikelijke bescheiden tenue. Alleen ziet hij er iets magerder uit dan gewoonlijk. Is hij vertrokken uit Israël? Hij lijkt onthutst. ‘Nee, niet in deze tijden,’ zegt hij, ‘Ik zou mijn land nooit kunnen achterlaten in een crisis als deze. Zolang er nog hoop is, blijf ik en probeer ik een catastrofe te voorkomen.’

Nee, voor Harari is Londen niet meer dan een halte tijdens de promotietournee voor zijn nieuwe graphic novel, Sapiens: een beeldverhaal deel 3. De chique flat is een airbnb. Zijn assistenten, onder wie zijn man Itzik Yahav, dragen nootjes en water aan.

We spraken elkaar vijf jaar geleden in Tel Aviv. Toen leek u me vrij optimistisch over de toekomst. Maar wat betekent 7 oktober voor uw land en voor het Midden-Oosten?

Yuval Noah Harari: Zowel Israëli’s als ­Palestijnen beleven hun ergste nachtmerries, hun oerangsten. Als gevolg daarvan is elk restje vertrouwen in de tegenpartij volledig vernietigd. Beide partijen zitten nu vol haat en angst, en daar is een goede reden voor. Het is een psychologisch probleem. De pijn is zo groot dat mensen niet meer in staat zijn om ook maar een greintje empathie voor de ander te voelen. Als je probeert iets te zeggen over het lijden van de andere kant wordt dat al beschouwd als een ondraaglijk verraad.

Hoe kom je in zo’n situatie ook maar een centimeter vooruit?

Harari: In deze situatie is het gewoon onmogelijk om een visie op verzoening of een betere toekomst te ontwikkelen. Daarom hebben we de wereld nodig. Om vrede te sluiten hebben we vertrouwen nodig. Dat moet nu van buitenaf in ons worden geïnjecteerd. Maar in plaats daarvan krijgen we een injectie van chaos, wantrouwen en haat.

Zegt u nu dat externe actoren het conflict aanwakkeren?

Harari: Ja. Rusland en Iran, bijvoorbeeld. Maar we worden ook geconfronteerd met haat van mensen over de hele wereld. Je kunt het zien op sociale media en in het publieke debat in de VS en Europa. Mensen die noch Israëli’s, noch Palestijnen zijn, die geen familie in de regio hebben en er nooit hebben gewoond, zijn zo verontwaardigd en vijandig dat het bijna onbegrijpelijk is. Het is alsof ze al hun woede in een pakje stoppen en dat naar het Midden-Oosten sturen.

Als het op kritiek op Israël aankomt, zie je een onverwachte alliantie van Palestijnen, mensen in het Zuiden en ‘woke links’. Hebt u daar een verklaring voor?

Harari: Dat is de erfenis van het marxisme, dat een heel vereenvoudigde kijk op politiek en geschiedenis heeft gecreëerd: de geschiedenis van de mensheid is niet meer dan een strijd tussen ­onderdrukkers en onderdrukten. De ­wereld is verdeeld in die twee categorieën. De onderdrukkers zijn 100 procent slecht, de onderdrukten 100 procent goed. Mensen nemen dat eenvoudige sjabloon en passen het toe op een heel complexe situatie als Israël en Palestina.

En die manier van denken is dan zowel geschikt voor staatshoofden in het Zuiden als voor jonge westerse academici?

Harari: Progressief links in het Westen heeft het vaak over kolonialisme, een thema dat natuurlijk belangrijk is voor het Zuiden. Israël wordt gezien als een Europese koloniale macht. Maar dat een groot deel van de Israëli’s uit het Midden-Oosten komt en na 1948 moest vluchten uit andere landen in de regio, ­zoals Irak, Egypte en Jemen, wordt volledig genegeerd.

Heeft die ontwikkeling uw kijk op progressieve bewegingen veranderd?

Harari: (schaapachtig lachje) Ik was teleurgesteld. Ik ben erg kritisch over de Israëlische regering, en ik begríjp dat mensen protesteren tegen de oorlog in ­Gaza. Maar ik begrijp die extreem simplistische manier van denken niet, vooral niet van kunstenaars en academici. Hoe kun je de gruweldaden van 7 oktober gewoon ontkennen omdat ze niet in het plaatje passen? Of denken dat ze volledig gerechtvaardigd zijn omdat Israël de onderdrukker is? Met andere woorden: als je tegen kolonialisme en onderdrukking vecht, kun je doen wat je wilt? Dat is verraad aan het basisidee van universele mensenrechten waar die mensen zogenaamd voor vechten.

De oorlog in Gaza is nu vijf maanden aan de gang. Het Noorden steunt Israël grotendeels. Voor veel landen in het Zuiden ondermijnt dat de morele geloofwaardigheid van het Westen.

Harari: Wat in Gaza gebeurt, is een verschrikkelijke tragedie en we moeten een manier vinden om er een einde aan te maken. Het Noorden en het Zuiden moeten samenwerken om een vredesoplossing voor de lange termijn te vinden.

De Braziliaanse president Luiz Inácio Lula da Silva en andere staatshoofden pleiten al lang voor een multipolaire ­wereldorde en nieuwe allianties, ook met Rusland en Iran. De ‘dubbele moraal’ van het Westen kan hun standpunt alleen maar bevestigen. Bent u niet bang voor de geopolitieke gevolgen van die verdeeldheid?

Harari: De situatie is gevaarlijk. Het zou een grote vergissing zijn als landen als Zuid-Afrika of Brazilië de liberale wereldorde in twijfel zouden trekken. We hebben hun steun nodig om die te handhaven. En ik kan de Braziliaanse president alleen maar adviseren om het niet te riskeren – niet om ons een plezier te doen maar voor de Brazilianen. De liberale wereldorde is niet perfect, er zíjn onrechtvaardigheden. Maar als ze instort, zou degene die de wereldorde ondermijnt veel meer lijden onder de chaos dan Europa of de VS.

Is de Derde Wereldoorlog al begonnen?

Harari: Harari: Ik weet het niet. Het is mogelijk dat we al midden in een nieuwe wereld­oorlog zitten. We zien steeds meer conflicten en ze hangen met elkaar samen. De betekenis van historische gebeurtenissen wordt vaak pas achteraf duidelijk. Voor New Yorkers leek de Tweede Wereldoorlog in het begin op een regionaal conflict in Oost-­Europa. Tegenwoordig weet iedereen wat er begon op 1 september 1939 met de Duitse invasie in Polen. Als de mensheid overleeft, zou het goed kunnen dat – laten we zeggen over vijftig jaar – de vraag op school wordt gesteld: wanneer is de Derde Wereldoorlog begonnen? En alle kinderen zullen het ­precies weten: het was 24 februari 2022, de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel.

De wereldwijde conflicten worden aangewakkerd door anti­westerse krachten – u noemde al Rusland en Iran. Denkt u dat een escalatie onvermijdelijk is?

Harari: Zolang het conflict in de Zuid-­Chinese Zee niet escaleert, heb ik hoop. Als er een grootschalige confrontatie zou ­komen tussen het Westen en China, zou dat een complete gamechanger zijn. Naast de onmiddellijke, catastrofale gevolgen zou de mensheid dan geen kans meer hebben om de urgente uitdagingen van de toekomst het hoofd te bieden. Maar tot nu toe heeft China zich op internationaal niveau veel verantwoordelijker gedragen dan ­Rusland. Ik denk dus dat we de Derde ­Wereldoorlog nog kunnen voorkomen. Maar er mag niet veel meer misgaan.

Hoe zijn we in deze situatie terechtgekomen?

Harari: Er was een functionerende internationale orde. Die werd aangevallen en ondermijnd. Aan de ene kant door Rusland, dat die orde nooit echt heeft geaccepteerd. Maar ook van binnenuit, bijvoorbeeld door de verkiezing van Donald Trump en de ­Brexit. De landen die er ooit de architecten van waren, hebben zich er ook tegen ­gekeerd. Als je een orde vernietigt zonder een alternatief te hebben, creëer je chaos. Natuurlijk was het begin van de 21e eeuw niet ideaal, er waren veel problemen. Maar het was de meest vreedzame en welvarende periode aller tijden. Eén indicator daarvan: voor het eerst gaven overheden over de hele wereld meer uit aan gezondheidszorg dan aan het leger.

Wat zou een Russische overwinning in Oekraïne betekenen voor de wereldorde?

Harari: Het zou het einde betekenen. Het is net als op school: er is een norm die bepaalt dat een pestkop geen kleinere kinderen mag slaan. En dan komt de grootste pestkop het schoolplein op en begint een kind te slaan. Alle kinderen staan in een kring om hem heen en kijken wat er vervolgens gebeurt, of iemand die geweldenaar tegenhoudt en straft. Als dat gebeurt, is het normenstelsel van de school versterkt. Maar als de pestkop ermee ­wegkomt, zul je in de toekomst almaar meer vechtpartijen zien. Momenteel zien we in Zuid-Amerika hoe de Venezolaanse president Nicolás Maduro dreigt om buurland Guyana binnen te vallen en te veroveren, samen met zijn oliereserves. Dat zou een paar jaar geleden ondenkbaar zijn geweest. Als we Poetin zijn gang laten gaan, krijgen we steeds meer Poetins.

Hoe kan hij worden tegengehouden?

Harari: Poetin zal oorlog blijven voeren zolang hij denkt dat hij militair kan winnen. Als hij het gevoel krijgt dat hij het maar één, twee of vijf jaar hoeft vol te houden tot de Europeanen of de Amerikanen oorlogsmoe worden en hun steun aan Oekraïne terugschroeven, zal hij doorgaan. Er is een sterk signaal van de VS en Europa nodig om hem te stoppen en hem te overhalen om te onderhandelingen. Een mogelijkheid zou zijn om de 300 miljard euro aan Russische ­activa in Europa, Japan en de VS over te dragen aan Oekraïne. Oekraïne zou dan hebben wat het nodig heeft om de Russische agressie te weerstaan, ongeacht wat er gebeurt bij de Amerikaanse verkiezingen in november. Natuurlijk zijn er juridische obstakels. Maar de vraag is dus niet of je zelf troepen naar Oekraïne moet sturen. Uiteindelijk gaat het om een paar muis­klikken op een computer. Het is mogelijk.

Dus u hebt weinig op met de middenweg die Duitsland bewandelt? Het aarzelt om wapens te leveren.

Harari: Het is altijd hetzelfde. Voor de invasie vroegen de Oekraïners de westerse mogendheden om meer wapens te sturen. Dat werd geweigerd omdat ze Poetin niet wilden provoceren. Het land had dus ­relatief weinig wapens en Poetin viel toch binnen. De Oekraïners vochten verrassend succesvol terug en vroegen opnieuw om wapens. En toen hoorde je hetzelfde argument: als we er te veel sturen, provoceren we Poetin. Het ging dus langzaam vooruit. Als het anders was gegaan, was de oorlog misschien al voorbij geweest. En nu horen we weer hetzelfde: we kunnen niet te veel wapens sturen, anders provoceren we ­Poetin. Zo werkt het niet. De Russen zitten niet te wachten tot iemand hen provoceert. Wie dat gelooft, is in­gepalmd door hun propaganda.

In november wordt Trump mogelijk herkozen als Amerikaans president. Hij heeft er al meermaals mee gedreigd dat hij uit de NAVO zal stappen. Onlangs moedigde hij Rusland zelfs aan om nog meer gebieden te veroveren.

Harari: De Europeanen moeten eindelijk onafhankelijk worden. Zelfs als Trump ­verliest, zal dat de laatste wake-upcall zijn. Europa kan niet elke vier jaar afwachten wie de volgende Amerikaanse president wordt. De Europese Unie, als je het Verenigd Koninkrijk meerekent, is nog altijd een economisch blok dat op gelijke voet staat met de VS. Ze kan zichzelf ook zonder de VS verdedigen als ze dat wil. Ze kan ­Oekraïne helpen. Maar Europa moet politiek en militair volledig veranderen.

Moet Europa radicaal zijn militaire slagkracht opvoeren? 

Harari: Precies. Het oude adagium is weer van toepassing: als je vrede wilt, moet je je bewapenen voor oorlog.

Pacifisme, ontwapening, een toenaderingsbeleid: was het dan allemaal naïef?

Harari: Het was een succes, tot op zekere hoogte. Maar wanneer je te maken hebt met een acute dreiging, moet je anders handelen. De Europeanen hebben twintig jaar lang verschillende strategieën met Poetin uitgeprobeerd. Op een gegeven moment moet je erkennen dat ze gefaald hebben. Na 2014 (de Russische annexatie van de Krim, nvdr) hebben ze herhaaldelijk geprobeerd de Russische agressie in te dammen door ­rekening te houden met de Russische ­belangen. Die strategie is mislukt. Maar de Europeanen hebben de middelen om het anders te doen. En natuurlijk pleit ik er niet voor om Rusland aan te vallen. Ik ken niemand die dat doet. Maar dat leeft wel in de fantasie van Poetin. Hij viel Oekraïne preventief aan om een NAVO-aanval te voorkomen.

Gelooft Poetin dat zelf?

Harari: Nationale belangen worden vaak niet gevormd door objectieve rede, maar komen voort uit mythes die in de hoofden van mensen zijn ingesleten. Poetin heeft door de jaren heen ­krachtige essays geschreven, en onlangs had hij een urenlang interview met (de ­conservatieve Amerikaanse tv-figuur en Trump-aanhanger, nvdr) Tucker Carlson. Het was een geschiedenisles die de meeste historici als fantasie zouden omschrijven, maar ik denk dat hij het gelooft, ja.

Voor ­Poetin is het een onvermijdelijk conflict tussen goed en kwaad. Duivelse krachten willen Rusland vernietigen, en hij moet zijn land beschermen. Zijn historische ­missie eindigt niet met de verovering van Oekraïne. Als je zijn woorden ernstig neemt, dan is de ineenstorting van de ­Sovjet-Unie de grootste catastrofe in de geschiedenis van de mensheid. Hij wil de klok terugdraaien naar vóór 1989.

U hebt altijd de liberale democratie verdedigd, een ­bestuursvorm die u bijzonder sterk achtte vanwege haar aanpassingsvermogen. Vandaag staat ze onder grote druk, van binnenuit en van buitenaf.

Harari: De verkiezingen in de VS zouden wel eens de laatste democratische verkiezingen in de Amerikaanse geschiedenis kunnen zijn. Als Trump wint en uitvoert wat hij heeft aangekondigd, dan is het waarschijnlijk dat hij de checks-and-­balances in de komende vier jaar zal ­afschaffen, en dat de verkiezingen van 2028 op verschillende manieren zullen worden gemanipuleerd.

Hoeveel heeft dat te maken met Trump als persoon?

Harari: De onderliggende kracht – je ziet ze in veel democratieën over de hele wereld – is populisme. In een democratie komt de macht van het volk, dat erkennen we allemaal. Populisten beweren dat alleen zij het volk vertegenwoordigen. Degenen die hen niet steunen maken er geen deel van uit, zelfs als ze de meerderheid vormen. Zij zijn dan ‘de elites’, de buitenlanders, de verraders. Geen deel van het volk. Als ­populisten verkiezingen verliezen, beweren ze dat ze vervalst zijn. Als ze winnen, schaffen ze democratische checks-and-­balances af, want zij zijn het volk en de macht van het volk mag niet beperkt ­worden. Je ziet die ziekte in democratieën over de hele wereld.

Volgens het zogenaamde Böckenförde-­dilemma is een liberale democratie ge­baseerd op voorwaarden die ze zelf niet kan garanderen. Eén daarvan is een positieve visie op de toekomst, een geloof in vrijheid en vooruitgang. Hoe kun je blijven hopen als de wereld er zo slecht aan toe is?

Harari: Door te beseffen dat we de middelen hebben om de dringendste uitdagingen te overwinnen. We kunnen de klimaatverandering beperken, het is geen door God gemaakt armageddon. Kunstmatige intelligentie is nog altijd ónze schepping. Hetzelfde geldt voor de chaos die de wereld bedreigt: liberale democratieën vormen nog altijd het machtigste blok ter wereld. De ultieme dreiging komt niet van autocratieën zoals Rusland of Iran, maar van onze eigen interne verdeeldheid. Het goede nieuws is dat we zelf kunnen bepalen of onze systemen overleven, niet Poetin of Xi.

Ik herinner me de jaren 1960 in de VS, de tijd van de burgerrechtenbeweging en de seksuele ­revolutie. Er woedde een bittere cultuur­oorlog. Het communisme leek een stabiel blok, de ideologische tegenstellingen in het Westen leken onoverkomelijk en er was toen veel meer politiek geweld dan nu. Als je twintig jaar vooruitspoelt, is het communisme ­ingestort – niet de liberale democratie.

Democratieën hebben de kracht om zichzelf te corrigeren en te vernieuwen.

Harari: Je hoort mij niet zeggen dat dit nu zal gebeuren. Als twee grote groepen in een land elkaar niet langer zien als politieke rivalen maar als vijanden – wat je nu zit bij de Republikeinen en Democraten in de VS – dan kan de democratie niet langer functioneren.

Dat brengt ons terug bij de situatie in het Midden-Oosten.

Harari: Daarom is de tweestatenoplossing nog altijd de enige haalbare weg voor Israëli’s en Palestijnen. Velen zeggen dat ze dood is, maar niemand heeft een plausibeler alternatief voorgesteld. Er wordt ge­sproken over een éénstaatoplossing. Maar dat zou in een oogwenk in een dictatuur veranderen. Want als twee groepen elkaar zo vrezen en haten, werkt democratie niet. In een democratie moet je erop kunnen vertrouwen dat de anderen je geen kwaad willen doen, dat ze het beste met de ­gemeenschap voor hebben. Alle eerdere pogingen om tot een tweestatenoplossing te komen zijn mislukt. Maar we moeten ervoor blijven vechten. En we hebben hulp van buitenaf nodig.

Denkt u aan internationale garanties, misschien zelfs interventies?

Harari: Ja. Als we een stabiele wereld­orde hebben, is het mogelijk om een zekere mate van vertrouwen in het conflict te ­injecteren. Maar als ze instort, is er geen hoop op vrede tussen Palestijnen en ­Israëli’s. Als Poetin wint in Oekraïne, dan is de les voor het Midden-Oosten: laat je niet leiden door ethische vragen of morele principes, sluit geen compromissen en vertrouw alleen op je eigen militaire kracht.