Staatsgreep of bluf? De motieven achter de rebellie van Wagnerbaas Prigozjin

Is Wagnerbaas Jevgenij Prigozjin echt van plan om het Russische ministerie van Defensie over te nemen? Zelfs als het Kremlin weldra de controle herstelt, is de schade onherroepelijk.

Dreigt een staatsgreep in Rusland? Het is een scenario waar de Russische autoriteiten terdege rekening mee schijnen te houden. In verschillende Russische steden werden al extra veiligheidsmaatregelen genomen. Op beelden in Moskou is te zien hoe de toegangswegen naar het Kremlin zorgvuldig zijn afgesloten.

De maatregelen zijn een reactie op een boodschap van Jevgenij Prigozjin, de eigenaar van de beruchte Wagnergroep. Prigozjin publiceerde op zijn persoonlijke Telegramkanaal vrijdagavond een audiobericht waarin hij beweert dat het Russisch leger Wagnerposities in een door Rusland bezet deel van Oekraïne heeft aangevallen met raketten, helikopters en artillerie. Woedend kondigde Prigozjin aan dat hij met zijn 25.000 Wagnersoldaten naar Moskou trekt om Sergej Sjojgoe en Valerij Gerasimov, de Russische minister van Defensie en de stafchef van het leger, af te zetten.

Daarbij sprak Prigozjin dreigende taal. ‘Wie weerstand tegen ons biedt, zal ogenblikkelijk vernietigd worden. (…) Wie wil, sluit zich aan bij ons.’ Kort na die aankondiging nam Prigozjin nog een kort audiobericht op waarin hij duidelijk maakte dat dit ‘geen militaire coup’ is, maar een ‘mars voor rechtvaardigheid’. Hij beweerde ook dat de meerderheid van de soldaten hem steunt, en niet langer bereid is om ‘de criminele orders’ van de Russische legerstaf te volgen. Het is onduidelijk of die groep strijdlustige Wagnerstrijders überhaupt bestaat.

‘Gewapende muiterij’

Wat aanvankelijk leek op een slechte grap of een snood afleidingsmanoeuvre, bleek algauw bittere ernst. De Federale Veiligheidsdienst FSB – de opvolger van de KGB uit de Sovjetunie – opende snel een strafonderzoek. Prigozjin wordt verdacht van ‘het organiseren van gewapende muiterij’. Volgens de Russische openbare aanklager staan op dat vergrijp celstraffen van twaalf tot twintig jaar. Dmitrij Peskov, de perswoordvoerder van Vladimir Poetin, liet weten dat de president op de hoogte is en ‘alle nodige maatregelen getroffen zijn’. Het duidt erop dat het bittere ernst is. Ook de Russische overheidszender Rossija-24 berichtte al over het dreigement van Prigozjin.

De meest bizarre boodschap kwam van Sergej Soerovikin, de voormalige opperbevelhebber die in november 2022 het Russisch leger uit Cherson terugtrok. In een haastig geschoten video riep Soerovikin Prigozjin op om zijn couppoging te beëindigen. Op de video is te zien hoe Soerovikin op zijn rechterknie een volautomatisch geweer heeft liggen. Tot voor kort gold de generaal, die op 11 januari door het ministerie van Defensie aan de kant werd geschoven als opperbevelhebber, als een bondgenoot van Prigozjin.

‘Oekraïne leegplunderen’

Het zit al heel lang fout tussen de baas van de huurlingengroep Wagner en het Russische ministerie van Defensie. De voorbije maanden beklaagde Prigozjin zich voortdurend over de munitietekorten waaronder zijn eenheden te lijden hadden. In hoogst profane termen veegde hij defensieminister Sjojgoe en stafchef Gerasimov de mantel uit. Voortdurend betichtte hij het leger van incompetentie, corruptie en algemene vadsigheid. Zelfs als Prigozjin altijd voorzichtig genoeg was om Poetin buiten schot te houden, was zijn niet aflatende kritiek ongezien.

Maar zo ver als gisteren ging Prigozjin tot nog toe nooit. Op vrijdagmiddag, voor de vermeende aanval van het leger op Wagner, publiceerde zijn eigen persdienst een uitgebreid interview, waarin hij het officiële Kremlinnarratief voor de oorlog in Oekraïne helemaal onderuithaalde. Waar het regime altijd beweerde dat het de door genocide bedreigde Russischtaligen in Oekraïne te hulp kwam, beweerde Prigozjin plots dat de Russen er vooral op uit waren Oekraïne leeg te plunderen. Het zijn het soort commentaren waarmee een gewone Russische burger jaren strafkamp riskeert.

Prigozjin kwam in het verleden met veel weg. Het hielp natuurlijk dat hij zich behoorlijk nuttig maakte bij de invasie van Oekraïne. Op cruciale momenten slaagde Wagner erin om het front te stabiliseren, onder andere dankzij massale rekruteringen onder gevangenen. De verovering van Bachmoet, zowat de enige relevante terreinwinst die het Russische leger de voorbije maanden boekte, was in grote mate de verdienste van het beukwerk van Wagner. Het zorgde ervoor dat de excentrieke Prigozjin gedoogd werd.

Uitstelgedrag

Finaal lijkt het erop dat Prigozjin zijn eigen nut overschat heeft. Prigozjin is geen echte machtsfiguur in het Kremlin. Hij heeft geen echte vertrouwensband met Poetin, en is voor zijn functioneren volledig afhankelijk van de weelderige toelagen van de Russische overheid. In het Russische systeem, waar een persoonlijke band met Poetin essentieel is om een eigen machtsbasis uit te bouwen, is dat een enorme handicap. Het is meteen een van de redenen waarom een staatsgreep bij voorbaat kansloos lijkt.

Het neemt niet weg dat de huidige situatie verstrekkende gevolgen zal hebben. Zelfs als deze coup in de kiem wordt gesmoord – en er is geen reden om aan te nemen dat het anders zal zijn – is een dergelijke aanval op de stabiliteit van het regime ongezien. Het dreigt bovendien een heuse afleiding te worden voor de Russische veiligheidsdiensten. Men zou bijna vergeten dat Rusland tussendoor ook nog een oorlog uitvecht.

Het lijkt erop dat Poetin ook in deze crisis het slachtoffer is van zijn eigen hardnekkige uitstelgedrag. Ook over Jevgenij Prigozjin heeft Poetin een moeilijke beslissing te lang voor zich uitgeschoven. Ja, militair gesproken hadden Wagner en Prigozjin zeker hun nut. In tijden van oorlog is niemand kieskeurig in zijn partners. Het bloeddorstige imago van Wagner – dit is per slot van rekening de groepering die filmpjes verspreidt van hoe het overlopers executeert met een voorhamer – was een nuttige reminder voor de politieke elite: als dit het alternatief is, is Poetin misschien de kwaadste nog niet.

Met zijn actie heeft Prigozjin aangetoond dat ook dit autoritaire regime, hoe almachtig, alwetend en alomtegenwoordig het zich ook voordoet, enorm broos is. Zelfs als deze ‘mars voor rechtvaardigheid’ snel in de kiem wordt gesmoord, is het duidelijk dat het Russische regime de toestand niet langer onder controle heeft.