Sprinkhanenplaag Oost-Afrika: een tiende van de wereldbevolking kan getroffen worden

Sprinkhanenplagen van Bijbelse proporties teisteren Oost-Afrika. Zwermen van miljarden exemplaren vreten zich in een sneltempo door de oogst van de lokale boeren. Hoe is het zover kunnen komen? En valt er iets aan te doen?

Momenteel teisteren sprinkhanenplagen de Hoorn van Afrika. Somalië, Ethiopië en Kenia zijn voorlopig de grootste slachtoffers. In Ethiopië en Somalië werd al 170.000 hectare landbouwgrond vernield. In Somalië heerst bovendien een burgeroorlog en dus is het land niet in staat om de plaag te bestrijden. Naar verwachting zullen de sprinkhanen de komende dagen, onder invloed van de wind, noordwaarts vliegen, naar landen als Zuid-Soedan en Soedan.

Over welke sprinkhanensoort gaat het?

Deze woestijnsprinkhanen behoren tot de familie van de veldsprinkhanen, zijn tussen de zes en negen centimeter lang en kunnen tot twintig keer hun lichaamslengte springen. Ze komen voor in de uitgestrekte woestijnen tussen West-Afrika en India, een oppervlakte van zo’n 16 miljoen vierkante kilometer die een dertigtal landen beslaat.

Opvallend aan deze dieren is dat ze een metamorfose ondergaan wanneer ze in groep samenkomen. Dat proces noemt men gregarisatie. De sprinkhanen veranderen van kleur: bruingroen wordt geel met zwart. Hun hormoonhuishouding verandert en ze krijgen andere lichaamsverhoudingen waardoor en vliegspieren korter en sterker worden. Op zichzelf zijn de sprinkhanen kieskeurige eters, maar eens in groep veranderen ze in alleseters met een persoonlijke voorkeur voor suikerrijke gewassen.

‘Je hebt ontzettend veel soorten sprinkhanen, zo’n zevenduizend’, legt bioloog Frederik Thoelen van het Natuurhulpcentrum in Opglabeek uit. ‘Een aantal van die soorten, een twintigtal, gaan onder bepaalde omstandigheden in heel grote groepen leven waarbij hun gedrag sterk verandert. In het Engels worden ze locusts genoemd. De sprinkhanen in Afrika zijn dus niet de gewone grasshoppers die we bij ons vinden.’

Zo raakt een eenzame sprinkhaan in ‘zwermmodus’

Hoe ontwikkelden deze sprinkhanen zich tot een ‘plaag’?

Deze plaag kon ontstaan door een opeenvolging van voor de sprinkhanen gunstige weersomstandigheden, zoals enkele cyclonen. ‘Met de impact van de klimaatverandering zullen er meer van deze gebeurtenissen komen – landen zullen zich dus moeten voorbereiden op dit nieuwe normaal’, waarschuwt Dominique Burgeon, de Belg die bij de VN-organisatie FAO de afdeling crisissituaties leidt.

Thoelen vult aan: ‘Normaal gezien zijn deze sprinkhanen solitaire dieren. Ze hebben zich aangepast aan de droge omstandigheden van de woestijn en leven daar een doorgaans onopvallend leven. Om eitjes te kunnen leggen, hebben ze vocht nodig. Wanneer er extreem veel regen valt, zoals nu door de recente cyclonen het geval was, raakt de bodem verzadigd met water. Ideaal voor de sprinkhaaneitjes. Plots zijn er veel meer legmogelijkheden. Niet alleen kunnen er dan tot duizend eitjes per vierkante meter gelegd worden, ook groeien veel meer eitjes uit tot volwassen sprinkhanen. Door de regen krijgen planten immers ook de kans om te groeien, waardoor de jonge sprinkhanen meteen genoeg voedsel ter beschikking hebben. Als de temperatuur dan weer stijgt en het vocht verdampt, moeten de sprinkhanen andere oorden opzoeken. Deze kruistocht naar voedsel vatten ze niet alleen aan. Ze verzamelen zich in grote zwermen die van akker naar akker reizen, tot frustratie van de plaatselijke boeren.

Zijn de sprinkhanen gevaarlijk?

Sprinkhaanplagen zijn de oudste en meest verwoestende rondtrekkende pest. ‘In eerste instantie treffen de zwermen vooral boeren. Zij zien hun oogst en daarbij hun inkomen voor hun ogen verdwijnen. Hun opbrengsten komen uit graan, uit het voedsel dat ze voor de samenleving voorzien. De plaag zorgt voor erg complexe problemen waarin voedseltekorten zeker een grote rol spelen. Ik kan me voorstellen dat het voor landen als Ethiopië en Somalië een ware catastrofe kan zijn.’

‘Er zwerven zwermen van 100 tot 200 miljard sprinkhanen rond. Dit zijn gigantische aantallen, en als die allemaal een beetje eten, kom je al meteen aan grote hoeveelheden. Zo zou een sprinkhanenzwerm van één vierkante meter, wat neerkomt op zo’n 40 tot 50 miljoen sprinkhanen, per dag het voedsel dat nodig is om 35.000 monden te voeden verorberen’, zegt Thoelen.

De sprinkhanen verlekkeren zich op gewassen als maïs, gerst, suikerriet en fruit, maar ook groene vegetatie als bomen, gras en veevoeder moeten eraan geloven. Dat zorgt ervoor dat naast tuinbouwers ook veeboeren het moeilijk krijgen. De sprinkhanen plukken de weides kaal wat de boeren belemmert goede graasplekken voor hun kuddes te vinden. De Verenigde Naties waarschuwen daarom niet alleen voor een voedseltekort, maar evenzeer voor plaatselijke conflicten om graasland.

Een volwassen sprinkhaan kan op een dag zijn eigen lichaamsgewicht wegwerken. Per sprinkhaan komt dat neer op zo’n twee gram voedsel. Voor een hele zwerm telt dat dus al snel op tot tonnen. Een zwerm kan uitgroeien tot honderden vierkante kilometers of de omvang van 250 voetbalvelden. In tijden van plagen kennen de sprinkhanen een verspreidingsgebied van 65 landen, wat overeenkomt met een vijfde van het aardoppervlak en een tiende van de wereldbevolking, zegt de FAO. Deze 65 landen betreffen de armste landen ter wereld waar hongersnood zelfs zonder sprinkhanenplaag een probleem is.

Waar ligt de oorsprong van de sprinkhanenplaag in Oost-Afrika?

‘De huidige zwermen verspreidden zich vanuit Jemen. De boeren trokken daar wel aan de alarmbel toen ze overal jonge sprinkhanen zagen, maar door de plaatselijke oorlog werd het responsteam nooit ingeschakeld’, vertelt Thoelen.

In 1980 richtte de FAO zijn Locusts Watch op. Deze organisatie heeft de taak sprinkhanenpopulaties wereldwijd te monitoren. Op die manier zouden de zwermen in het beginstadium kunnen worden gesmoord waardoor ze zelfs niet tot zwermen zouden uitgroeien. Maar door de politieke onrust in Jemen zijn ze daar deze keer niet in geslaagd.

Wat kunnen we er aan doen?

‘Sommige landen proberen het op te lossen met pesticiden’, zegt Thoelen. ‘Dat kan, maar is natuurlijk niet de ideale oplossing. Door het verspreiden van pesticiden via kleine vliegtuigjes moeten boeren hun vee van de akkers halen, wat in die landen vaak niet evident is. Daarnaast kunnen ook andere insecten als bijen en libellen door de pesticiden getroffen worden, maar lang was dit de enige manier.’

‘Intussen wordt er volop geëxperimenteerd met bio-pesticiden. Dat is een schimmel die een gif produceert dat enkel sprinkhaanachtigen treft’, legt Thoelen uit. ‘Het nadeel van deze techniek is dat de sprinkhanen enkele dagen met het gif in contact moeten komen. Aangezien sprinkhanen continu bewegen, is dit geen makkelijke opgave. Dit probleem heeft de chemische pesticiden dan weer niet. Die doodt de sprinkhanen meteen.’

‘Om bio-pesticiden te laten werken, moet je het dus op jonge sprinkhanen kunnen spuiten. Zolang ze niet volwassen zijn, hebben ze geen vleugels en kunnen ze dus niet vliegen waardoor ze zich op één plaats blijven verschuilen in het groen. Maar die jonge sprinkhaantjes lokaliseren is een ander verhaal.’

Zijn er alternatieven voor pesticiden?

Uitroeien lijkt de enige optie, maar volgens sprinkhaanexperte Heleen Verlinden van KU Leuven hoeft dat niet het geval te zijn. In het wetenschappelijk tijdschrift Eos vertelt ze over een alternatief middel dat zou inwerken op de biochemische processen die van de eenzaten groepsdieren maken. Het middel zou kunnen voorkomen dat zich zwermen vormen, maar staat voorlopig nog niet op punt.

Stephen Njoka van de Desert Locust Control Organisation in Oost-Afrika schuift een andere oplossing naar voren. In de gebieden geplaagd door sprinkhanen is voedselvoorziening in het algemeen vaak een probleem. Dus waarom de sprinkhanen niet serveren aan de bevolking? ‘Omdat geweten is dat sprinkhanen voedzaam zijn, zou het consumeren een eventuele milde maatregel zijn om ze onder controle te houden’, suggereert Njoka aan nieuwssite Scidev.net.