‘Spookgevangenen’: hoe Rusland in het geheim duizenden Oekraïense burgers laat verdwijnen

Sinds de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 zijn duizenden Oekraïense burgers uit de bezette gebieden spoorloos verdwenen. Deze ‘spookgevangenen’ worden door de bezettingsmacht naar informele detentiecentra gebracht, waar ze buiten elk wettelijk kader worden vastgehouden en gemarteld. Sommigen worden vervolgens overgebracht naar een Russische gevangenis, waar ze zonder aanklacht wegkwijnen of verzonnen straffen uitzitten.

Journalistencollectief Forbidden Stories en zijn mediapartners onthullen dit schimmige systeem dat bedoeld is om de Oekraïense samenleving te breken.

Vijf minuten lang werd hij onafgebroken geslagen. ‘Ze gaven me niet eens de tijd om mijn hoofd te draaien. De Russen zeiden niets. Ze bleven me gewoon slaan.’

Toen de mishandeling voorbij was, had Vitaliy* geen kracht meer. Zijn medegevangenen hielpen hem zijn met bloed bedekte gezicht schoon te maken. Na een korte pauze kwamen zijn bewakers terug. Ze deden een zak over zijn hoofd, legden hem op de grond en bonden hem vast.

‘Ze hebben draden aan mijn benen vastgemaakt. Ik weet niet hoe lang het duurde. Ze gaven me elektrische schokken’, zegt Vitaliy in Puri Chveni, een Georgisch restaurant in de Oekraïense stad Zaporizhzhia. Hij bestelde niets te eten of te drinken.

De voormalige monteur is, niet alleen fysiek, maar ook emotioneel een gewonde man gebleven. Hoewel hij zich de details van zijn gevangenschap nog goed herinnert, moet hij elke keer weer de moed verzamelen om er over te praten.

Erbarmelijke omstandigheden

Vitaliy herinnert zich elk detail van de dag dat hij werd gearresteerd: 27 juli 2022. Op die late zomerdag verschenen Russen bij zijn garage in de bezette Oekraïense stad Melitopol. Ze sloegen hem, vroegen hem of hij iemand van het Oekraïense leger kende en namen hem mee. Vitaliy werd eerst naar een plek gestuurd die bekendstond als ‘de garages’ – een leegstaand industrieel pand dat door de bezetters werd gebruikt om Oekraïners te martelen – waar hij elektrische schokken kreeg toegediend.

Vitaliy werd vervolgens overgebracht naar een ander detentiecentrum, waar hij bijna twee maanden in erbarmelijke omstandigheden verbleef. Daar werd hem elk contact met familieleden of een advocaat ontzegd, maar uiteindelijk werd hij niet in staat van beschuldiging gesteld. Op de avond van 22 september 2022 werd hij vrijgelaten. Sindsdien is hij de bezette gebieden ontvlucht.

Geslagen, gemarteld en afgesloten

Net als Vitaliy zijn sinds de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 duizenden burgers illegaal ontvoerd en in het geheim vastgehouden. Mikhail Savva, een deskundige van het Center for Civil Liberties (CCL), een met de Nobelprijs bekroonde Oekraïense mensenrechten-ngo: ‘Ze hebben vaak de status van “incommunicado”, wat betekent dat ze onofficieel worden opgepakt en bijvoorbeeld in kelders worden gegooid. Ze worden geslagen, gemarteld en gedwongen om te getuigen.’ Daarna worden ze volledig afgesloten van de buitenwereld.

Deze ‘spookgevangenen’ waren een obsessie geworden voor Viktoriia Roschyna, een Oekraïense journaliste. Ze verdween op 3 augustus 2023 tijdens een onderzoek naar geheime detentiecentra in de driehoek tussen Melitopol, Enerhodar en Berdiansk, drie steden in het bezette zuidoosten van het land.

Roschyna raakte zelf verstrikt in dit ondoorzichtige systeem. Ze werd meer dan een jaar gevangengehouden, waarvan minstens acht maanden in Taganrog aan de andere kant van de grens op Russisch grondgebied. In oktober 2024 werd ze door het Russische ministerie van Defensie doodverklaard.

Journalistencollectief Forbidden Stories, dat zich tot doel stelt het werk van vermoorde, gevangengenomen of monddood gemaakte verslaggevers voort te zetten, startte een onderzoek zodra het nieuws van haar dood bekend werd. Samen met twaalf mediapartners hebben we drie maanden lang onderzoek gedaan naar de systematische detentie en marteling van Oekraïense burgers door Rusland.

Renault Duster

Illegale detentie begint meestal op dezelfde manier als bij Vitaliy. De ontvoerders zijn bijna altijd gemaskerd en gekleed zonder herkenningstekens, vaak met machinegeweren over hun schouders.

Het was rond 9 uur ’s ochtends op 24 augustus 2022 – de Oekraïense onafhankelijkheidsdag – toen Maksym Ivanov een groep Russische gewapende mannen in een Renault Duster zag toekomen. De 28-jarige tuinarchitect werd aangehouden terwijl hij samen met zijn partner, Tatyana Bekh, pro-Oekraïense flyers uitdeelde in het centrum van Melitopol.

‘Ze duwden me op de grond, doorzochten mijn rugzak en keken in mijn telefoon’, herinnert de jongeman zich. De twee werden geboeid naar het politiebureau in de Tsjernysjevskogo-straat gebracht. Ivanov gaf geen krimp tijdens het verhoor door twee Russen ‘in T-shirt, met baretten en bivakmutsen’. Hij zei hen dat ze ‘geen recht hebben om Oekraïne te bezetten’. Zijn bewakers reageerden door hem op zijn ribben en in zijn gezicht te slaan.

Russische geheime dienst

Hoewel het moeilijk te bewijzen is, geloven de lokale bewoners dat Russische inlichtingenagenten bij deze acties betrokken zijn. ‘Het is hoogstwaarschijnlijk de FSB’, zegt Savva van het Center for Civil Liberties, verwijzend naar de Russische Federale Veiligheidsdienst. ‘Maar dat is niet altijd het geval. Ze verbergen hun identiteit. Het kan ook de militaire contraspionage zijn.’

In haar laatste rapport suggereert de Onafhankelijke Internationale Onderzoekscommissie voor Oekraïne, opgericht door de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties, ook de aanwezigheid van ‘Russische strijdkrachten’ en de FSB bij deze ontvoeringen. Maar de duidelijkheid over de exacte identiteit van de ontvoerders bemoeilijkt het onderzoek van de families.

Luide muziek

Terwijl hun families proberen de schaarse aanwijzingen over hun geliefden bij elkaar te puzzelen, worden de gevangenen tijdens hun detentie gebroken. Het was niet alleen de marteling, zegt Vitaliy, ook de levensomstandigheden waren erbarmelijk.

Vitaliy beschrijft de cel waarin hij werd vastgehouden, in ‘de garages’, als een ruimte van 10 bij 5 meter met een lege metalen plank, drie of vier oude houten deuren met daarop enkele versleten dekens en een doorgezakte bank. Als toilet stond er een emmer in de hoek.

‘We sliepen op deze bank en deze deuren’, zegt Vitaliy.

Het volgende detentiecentrum in Melitopol was niet veel beter. De cel bevond zich in een ruimte gedeeltelijk onder de grond, met een wastafel die niet werkte en zonder toegang tot een douche.

Daar kwamen nog de dagelijkse martelsessies bij. ‘Er waren Russen die hier specifiek voor verantwoordelijk waren’, zegt Petro*, die een maand in ‘de garages’ vastzat.

‘Wanneer ze heel luide muziek begonnen te spelen, betekende dat dat ze iemand gingen martelen. En zelfs met al dat lawaai hoorde ik mijn celgenoot nog schreeuwen en smeken om te stoppen.’

Martelkamers

Inwoners van de bezette gebieden noemden deze cellen ook gewoon martelkamers.

‘Marteling is onlosmakelijk verbonden met ondervraging, en de FSB wordt gewelddadig om een bekentenis te verkrijgen’, zegt een Europese veiligheidsbron aan een lid van het Forbidden Stories-consortium.

Zodra een bekentenis onder foltering is verkregen, worden sommigen vrijgelaten. Anderen worden echter overgebracht naar het officiële Russische gevangeniswezen, waar ze als ‘spookgevangenen’ verblijven, bijna onvindbaar en onbereikbaar. In zeldzamere gevallen worden Oekraïense burgers vals beschuldigd van terrorisme of sabotage.

De hel van Taganrog

Opname in een officiële strafkolonie of voorlopig in hechtenis betekent voor deze gevangenen verre van een terugkeer naar de normale situatie. Integendeel.

‘Rusland heeft een martelmachine’, zegt Alice Jill Edwards, speciaal rapporteur van de VN voor foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing. ‘Het is een geïnstitutionaliseerde praktijk binnen en buiten het land.’

Het Oekraïense coördinatiecentrum voor de behandeling van krijgsgevangenen en het CCL hebben 186 plaatsen geïdentificeerd waar Oekraïense burgers en soldaten worden vastgehouden, zowel in Rusland als in de bezette gebieden. Daarvan hebben Forbidden Stories en zijn partners er minstens 29 geïdentificeerd waar systematisch wordt gemarteld. Detentiecentrum nummer 2 (of SIZO-2) in Taganrog staat bekend als een van de ergste. Hier bevond zich eind december 2023 de journaliste Viktoriia Roschyna.

De geneugten van het leven

‘Er is een nieuwe Oekraïense hoer gearriveerd en we gaan haar neuken.’
Dat waren de woorden waarmee Yelyzaveta Shylyk werd begroet op de ochtend van 6 februari 2023, de dag van haar aankomst in Taganrog. Voordat ze haar beledigden, hadden de bewakers haar uitgekleed en vanuit alle hoeken gefilmd. Toen ze haar handen op haar rug legden om haar naar de cel te brengen, zei een van de bewakers tegen haar: ‘Maak je klaar, we gaan je alle geneugten van het leven laten zien.’

Haar begeleiders sloegen haar met een metalen stok op haar zij, vervolgens op haar benen, rug, schouderbladen en armen.

‘Ik was verbijsterd’, zei Shylyk, een voormalig lid van het Aidar-bataljon van het Oekraïense leger, die twee maanden voor haar arrestatie het leger had verlaten.

Prikkeldraad

Volgens ons onderzoek zijn sinds het begin van de Russische invasie honderden Oekraïners, zowel krijgsgevangenen als burgers, in SIZO-2 gepasseerd.

Jarenlang werden in dit voorlopige detentiecentrum in Taganrog, een Russische stad in de regio Rostov aan de Azov-zee, minderjarigen en vrouwen met kinderen vastgehouden. Ondanks de lichtgroene gevel is het een grimmig ogende faciliteit met prikkeldraad, bakstenen gebouwen en een vervaagde ommuring. Na de invasie van Oekraïne besloot de Russische federale gevangenisdienst (FSIN) dit detentiecentrum om te vormen tot een soort martelfabriek, die werd uitgebreid tot een faciliteit die een groeiend aantal gevangenen kon opvangen.

‘Het Guantanamo van Rusland’

De interne werking van Taganrog en de FSIN is een zwarte doos, die bijna onmogelijk te onderzoeken is.
Twee Russische mensenrechtenactivisten, die anoniem willen blijven omdat ze nog steeds in Rusland werken, vertelden Forbidden Stories dat de FSIN na de invasie extra maatregelen heeft genomen om gevangenisstatistieken te verbergen of te verwijderen in een poging om toekomstige onderzoeken te bemoeilijken. ‘We weten niets over de mensen die daar werken of over de faciliteiten. Werkelijk alles is verborgen’, zeggen ze.

Forbidden Stories en zijn mediapartners gebruikten satellietbeelden om de transformatie van Taganrog tot ‘het Guantanamo van Rusland’ in de maanden na de invasie te analyseren. Beelden die het consortium heeft verkregen, tonen de installatie van nieuwe metalen daken op verschillende SIZO-2-gebouwen op het moment van de aankomst van de eerste Oekraïense gevangenen, 89 strijders van het Azov-regiment in Marioepol, in mei 2022. Volgens die beelden duurden de werkzaamheden aan het gebouw tot begin januari 2023.

Ondanks de renovaties wijst ons onderzoek op een waarschijnlijke overbevolking van de gevangenis. Vóór de invasie telde SIZO-2 officieel 442 gevangenen, maar uit door het consortium verkregen inkoopgegevens blijkt dat dit aantal aanzienlijk is gestegen. Zo is de aardappelvoorraad van de gevangenis sinds november 2021 meer dan verviervoudigd.

‘Onze cel was ontworpen voor drie personen. Maar we waren met zes’, zegt Pylypei.

Ongebreideld geweld

Informatie die Forbidden Stories en zijn mediapartners van een Oekraïense inlichtingenbron kregen, bevestigt de omvang van het misbruik van Oekraïners die in Taganrog worden vastgehouden. Volgens de bron is er een martelkamer ingericht in de kelder van SIZO-2.

Tot de ergste methoden behoorden elektrische schokken met een taser op een nat lichaam, ‘langzame’ verstikking met een gasmasker, naakte detentie in een kooi met een hond en temperaturen onder het vriespunt.

Volgens de Oekraïense inlichtingendienst zijn er in het najaar van 2024 vijftien mensen overleden als gevolg van marteling en mishandeling. ‘Ik ben twee keer op een stoel gezet en kreeg schokken van 380 volt, met klemmen tussen mijn natte tenen’, zegt Shylyk, de voormalige Aidar-strijder.

Onder de folteraars bevonden zich speciale FSIN-eenheden. Deze eenheden, met namen als Grozny, Shark, Lynx en Saturn, werden tussen verschillende gevangenissen afgewisseld. Hun doel: Oekraïners breken.

‘Onze overste zei ons ronduit: “je mag doen wat je wilt’’’, vertelt een voormalig lid van de speciale eenheden, die uiteindelijk deserteerde. ‘Het geweld was ongebreideld, volledig ongecontroleerd.’

De Russische diensten die we contacteerden in het kader van wederhoor – het Kremlin, de Federale Veiligheidsdienst FSB en de Federale Penitentiaire Dienst FSIN, evenals verschillende hoge functionarissen in Taganrog – reageerden niet op onze verzoeken om commentaar.

*De voornamen zijn op verzoek van de slachtoffers gewijzigd