‘Sinds WOII is Groenland onophoudelijk de speelbal geweest van geopolitieke belangen’

‘De vele ingrijpende veranderingen in het Noordpoolgebied hebben op verschillende manieren gevolgen voor de bewoners’, schrijft antropoloog en cultuurhistoricus Joris Capenberghs. Hij vraagt aandacht voor de stille proteststem van de Inuit en inheemse poolvolkeren tijdens alle recente discussies.

Op 5 februari vorig jaar stierf Jean Malaurie op 101-jarige leeftijd. Jean Malaurie was een zeer opmerkelijke persoonlijkheid die zich een leven lang heeft ingezet voor het welzijn en de rechten van de volkeren in het Noordpoolgebied. Kort na de Tweede Wereldoorlog deed hij geomorfologisch onderzoek in Groenland en de Sahara. Tegelijk bestudeerde hij de verwantschapsrelaties van de geïsoleerde Inuit in het uiterste noorden van Groenland.

Met Les derniers rois de Thulé lanceerde hij in 1955 de spraakmakende reeks ‘Terre Humaine’, gevolgd door klassiekers als Tristes Tropiques van Claude Lévi-Strauss, Les Immémoriaux van Victor Segalen en vele andere getuigenissen van ‘mensen uit orale culturen, wier woorden door de westerse blik en arrogantie in beslag zijn genomen’.

Op hun terugweg van de geomagnetische Noordpool ontdekte hij op 16 juni 1951, samen met zijn Inuit-gids en vriend Kutikitsoq, bij toeval de Amerikaanse militaire basis die in het geheim in Noord-Groenland was gebouwd om er kernbommenwerpers te huisvesten, en waarover de lokale bevolking niet was geraadpleegd. Hij besloot hiertegen publiekelijk stelling te nemen. Dit maakte hem zijn leven lang persona non grata bij de Noord-Amerikaanse autoriteiten. Na de val van de Sovjet-Unie was hij in 1991 – op verzoek van Michail Gorbatsjov – nauw betrokken bij de oprichting van de Arctische Raad, waar de inheemse bevolking haar stem kan laten klinken. Hij bleef zijn leven lang in het hele Noordpoolgebied actief en was ervan overtuigd dat de arctische volkeren slechts ‘in hun relatie tot de fysieke omgeving en het landschap’ konden worden begrepen.

Atoomramp in Noord-Groenland

Op 6 april 1969 bereikte Wally Herbert ‘over land’, op de bewegende ijsmassa van de Noordelijke IJszee met drie andere leden van de British Trans-Arctic Expedition als eerste de geografische Noordpool. Ze legden met hun hondensleeën zo’n 6.200 km – van Alaska tot Spitsbergen – af in ruim zestien maanden. (Vreemd genoeg wordt dit feit op Wikipedia verdonkeremaand en blijft het inmiddels achterhaalde verhaal van de Amerikaanse avonturier-walvisvaarder Robert Peary uit 1909 welig tieren.) Onderweg ontdekte hij dat er problemen waren bij de levering van sleehonden uit Noord-Groenland.

Toen hij na zijn avontuur terug in Engeland was, vertrok hij kort daarop met zijn vrouw en dochter Kari van amper tien maanden naar Noord-Groenland, officieel om er een documentaire te maken over de leefwijze van de traditionele Inuit-jagers. Ze vertoefden iets meer dan twee jaar in uiterst barre omstandigheden met enkele Inuit-families op een eiland voor de Groenlandse kust. De Amerikanen hadden de Inuit ‘voor hun eigen veiligheid’ naar Qaanaaq ‘verplaatst’ voor de bouw van hun geheime militaire basis. (Thule Air Base werd genoemd naar Thule, de oude handelspost die etnoloog-poolreiziger Knud Rasmussen samen met Peter Freuchen in het uiterste noorden in 1910 had gesticht.)

Wally Herbert had een ‘geheim’, vertelt zijn dochter Kari – zelf noemde hij het een ‘opdracht’ – waar ze pas dertig jaar later achter kwam. Op 21 januari 1968 – exact één maand vóór het vertrek van Wally Herbert en zijn kompanen voor hun legendarische reis uit Point Barrow in Alaska – deed zich in de Thule Air Base een vliegtuigcrash voor met aan boord vier nucleaire bommen. Drie kernkoppen ontploften meteen, terwijl een vierde onder het ijs van de oceaan zonk en pas tien jaar geleden werd teruggevonden en geborgen. Het hele gebied was radioactief besmet en moest worden geruimd. Amerikanen in beschermkledij, de opgevorderde Inuit zonder de minste bescherming. Met als gevolgd: huidkanker, ontreddering en massale sterfte. Net zoals de Husky’s, de reservehonden die Wally Herbert kort tevoren had besteld.

De ramp bleef voor de Deense overheid strikt geheim en kwam pas vele jaren later mondjesmaat aan het licht, maar Herbert wist er blijkbaar van en wilde de ontwrichte plaatselijke bevolking zoveel mogelijk – medisch, psychologisch… – helpen.

Ook zijn prestatie met de British Trans-Arctic Expedition begin april 1969 bleef in de pers wereldwijd onderbelicht. Ze werd immers volledig overschaduwd door de aandacht voor de Amerikaanse wedloop om de ruimte te beheersen. Op 21 juli 1969 zette Neil Armstrong als eerste mens zijn voet op de maan. De Koude Oorlog en de strijd tussen de grootmachten om de controle op aarde en in het heelal, zouden nog twee decennia duren.

Geopolitiek of collectieve verantwoordelijkheid?

Ondanks de levenslange inzet van voorvechters als Knud Rasmussen, Jean Malaurie en Wally Herbert, en ondanks de oprichting van de Arctische Raad in 1991 én het groeiende besef van het ecologische belang van het Noordpoolgebied, leven de bijna vier miljoen bewoners in noordelijk Canada, Alaska (Verenigde Staten), Siberië (Russische Federatie), Finland, Zweden, Noorwegen, Spitsbergen, IJsland, de Faeröer en Groenland (Denemarken) vandaag de dag in een uiterst precaire situatie. Dit geldt vooral voor de minderheden van traditionele jagers en veehoeders die op het land leven, maar ook voor de westers georiënteerde nieuwkomers en stadsbewoners.

In 2007 – in het vierde internationale pooljaar, opgezet om alle landen ter wereld uit te nodigen om het arctische gebied (net zoals in Antarctica) niet te claimen, maar gemeenschappelijk te beheren – plantte een Russische bathyscaaf (diepzeeboot) op dezelfde plaats waar het team van Wally Herbert ooit hun Britse vlag op het ijs liet wapperen, op 4.200 diepte een Russische vlag! Hiermee eist Vladimir Poetin het alleenrecht op om alle minerale grondstoffen in de bodem van de Noordelijke IJszee – zo’n slordige 5,3 miljoen km² – te exploiteren. Zoals aardolie, aardgas, uranium, diamant, steenkool, lood en zilver. Voorts heeft Rusland ook de volledige controle over de Noord(oost)elijke Zeeroute die zich uitstrekt van de Barentszzee tot de Beringstraat en door de snelle opwarming van de aarde het hele jaar door een (haast) ijsvrije doorvaart mogelijk maakt.

Vandaar dat Donald Trump zo geïnteresseerd is in Groenland. Niet alleen komen door het gestaag smelten van de ijskap allerlei waardevolle, vaak erg gegeerde grondstoffen vrij, het eiland verzekert ook de Noordwestelijke Doorvaart die langs de poolarchipel van Canada tot Alaska reikt. Veiligheid en buitenlands beleid staan nog onverminderd onder Deense ‘curatele’, al verwierf Groenland in 2009 vrijwel volledig zelfbestuur op basis van een referendum, waarbij driekwart van de Groenlanders voor meer autonomie ten opzichte van Denemarken stemde. Ook de Chinezen laten zich niet onbetuigd en streven naar nauwere banden. Ze investeren vooral in economische infrastructuur en ‘wetenschappelijk onderzoek’, al heeft Peking reeds pogingen ondernomen om controle te krijgen over strategisch belangrijke ankerpunten zoals een vliegveld of een oude marinebasis.

Oser, résister, s’aventurer

Sinds de Tweede Wereldoorlog is Groenland onophoudelijk de speelbal geweest van geopolitieke belangen. Het moge duidelijk zijn: het land is open for business, not for sale. En zolang het deel blijft uitmaken van de NAVO, kunnen de Verenigde Staten – als van oudsher – militair en economisch druk zetten op Denemarken en het dunbevolkte eiland. Hopelijk kan de Europese Unie als ‘bemiddelaar’ een rol blijven opnemen in dit krachtenspel tussen de grootmachten.

De vele ingrijpende veranderingen in het Noordpoolgebied hebben op verschillende manieren gevolgen voor de bewoners. Arctische gemeenschappen worden nu al geconfronteerd met uitdagingen die voortvloeien uit de gevolgen van de klimaatopwarming, wat aantoont dat er actie moet worden ondernomen om hun veerkracht te versterken en noodzakelijke aanpassingen te helpen opvangen. Tegelijkertijd biedt het Noordpoolgebied mogelijkheden voor duurzame economische ontwikkelingen die zowel de lokale gemeenschappen ten goede komen als een voedingsbodem bieden voor innovatie die de regio overstijgt.

Jean Malaurie droomde van een ‘Nelson Mandela voor de arctische volkeren en hun unieke leefwereld’. Die heeft zich nooit aangediend. En de kans is klein dat die ooit nog komt opdagen. De wereld is in veel opzichten in een stroomversnelling terechtgekomen. Dus is misschien nog enkel hoop en troost te vinden in de titel van een bundel essays uit 2018 van zijn hand: Oser, résister et s’aventurer. Ja, laten we samen met de Inuit en de vele inheemse bevolkingsgroepen die wereldwijd strijden voor hun voortbestaan – met open ogen – ‘lef hebben’, ‘weerstand bieden’ en ‘het erop wagen’. Daarop heeft de leerling-tovenaar Trump toch geen monopolie?

Joris Capenberghs is cultuurhistoricus, antropoloog, gespecialiseerd in het mens- en wereldbeeld van orale volkeren, en vertaler van o.a. De Witte Eskimo, Stephan Bowns biografie van Knud Rasmussen (Ad. Donker, Rotterdam, 2017) en recent Aldo Leopolds Denken als een berg. Het jaar rond op de zandgronden (Noordboek, Groningen, 2024).