Biograaf van Zelensky: ‘De showman is nog lang niet uitgespeeld’

Biograaf Simon Shuster had als geen ander toegang tot Volodymyr Zelensky. ‘Hij genoot ervan geschiedenis te schrijven, alle oorlogsgruwel ten spijt.’

Eind deze maand verschijnt De showman, de officiële biografie van de Oekraïense president. Auteur is journalist Simon Shuster, geboren in Moskou maar opgegroeid in de VS, en vooral bekend van zijn werk voor Time Magazine. Dé vraag is natuurlijk: waarom stemde Zelensky in met een biografie in volle oorlogstijd? ‘Niemand in zijn entourage hield een dagboek bij. Ze hadden het te druk met de oorlog. Maar ze wilden dat ik het vastlegde voor de geschiedenis.’

U ontmoette Zelensky voor het eerst in het voorjaar van 2019, tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen. Wat herinnert u zich daarvan?

Simon Shuster: Het was een vreemd moment. Officieel was het een campagne-evenement, maar Zelensky trad op als comedian. De zaal zat vol, duizenden mensen hadden veel geld uitgegeven om hem aan het werk te zien. Het was chaotisch, hij was nerveus. Zijn vrienden – acteurs en televisiemensen – stonden backstage. Na de show kon ik met hem praten. Het was alsof hij het masker van de komiek aflegde en het masker van de politicus opzette. Toen realiseerde ik me hoe onervaren hij wel was, en dat hij maar een vaag idee had van wat hij in de politiek wilde bereiken.

Voordat hij politicus werd, speelde hij er een. Voor een tv-serie kroop hij in de rol van een leraar die de politiek uitdaagt en van de ene op de andere dag president wordt.

Shuster: Hij speelde niet alleen de rol, hij schreef ook mee aan de show. Aflevering na aflevering kon hij zich steeds beter voorstellen dat hij in het echte leven president zou worden. Veel van zijn fans smeekten hem om er ernstig over na te denken. Zijn vrouw en vrienden maakten er grapjes over. Zelfs de soldaten, voor wie hij gratis optrad in het oorlogsgebied Donbas, moedigden hem aan. Want hij schreef niet alleen het script voor zijn serie, hij voerde ook echt campagne.

In de serie belichaamt hij de gewone man. Was hij dat ook echt, of speelde hij hem alleen maar?

Shuster: Ik heb in de loop der jaren dramatische veranderingen in hem gezien. Telkens als ik hem opnieuw ontmoette, had ik het gevoel dat ik tegenover een andere mens stond. Tijdens de verkiezingscampagne was hij een naïeve charmeur, hij had nauwelijks een idee waar hij aan begon. Hij dacht dat hij er als slimme jongen stap voor stap wel achter zou komen hoe het presidentschap in zijn werk ging.

In de tweede ronde tegen Petro Porosjenko in 2019 won hij met meer dan 73 procent. Wat deed dat met hem?

Shuster: De jaren die volgden waren een ontnuchtering. Hij besefte langzaam hoe moeilijk de geopolitieke positie van Oekraïne was. Hoe uitdagend het was om enorme systemen zoals de Europese Unie, de Verenigde Staten en de NAVO in zijn voordeel te beïnvloeden. Dat frustreerde hem.

Op 24 februari 2022 viel Rusland Oekraïne binnen.

Shuster: Plotseling bleek zijn talent als acteur een belangrijke vaardigheid te zijn. Er is geen studieprogramma dat je voorbereidt op een nucleaire supermacht die je land binnenvalt om het te onderwerpen, om jou en je familie te vermoorden. Geen mens ter wereld is daarop voorbereid. Het vergde een ongelooflijke mentale kracht om die rol op te nemen en niet weg te lopen. Zelensky werd een leider in oorlogstijd. Dat is een uitzonderlijke vaardigheid.

Op dat moment ging de wereld nog uit van een Russische bliksemoverwinning. Velen dachten dat Zelensky naar het buitenland zou vluchten. Maar hij bleef in Kiev.

Shuster: De schaamte om te vluchten was beangstigender voor Zelensky dan het idee om te sterven tijdens de invasie. Als komiek ontwikkelde hij een grote behoefte om geliefd te zijn. De Oekraïners moesten hem aardig vinden, voor hem applaudisseren. Hij kon het niet verdragen dat hij als een lafaard of een mislukte leider zou worden gezien. Dus bleef hij. In de eerste weken van de invasie vertolkte hij de rol van een held, in het middelpunt van de belangstelling. Ineens bleek hij in staat om bijna vastgeroeste systemen in beweging te krijgen. Hij kon presidenten bellen en op hun steun rekenen. Een van zijn adviseurs beschreef hem als Napoleon die orders gaf voor een veldslag.

Genoot Zelensky ervan?

Shuster: Hij putte plezier uit zijn nieuwe rol, ja. Het verbaasde me hoe hij en zijn adviseurs erover praatten. Ondanks alle oorlogsgruwel genoot hij ervan geschiedenis te schrijven, om gigantische beslissingen te nemen over de toekomst van Oekraïne, Europa en de wereld.

Wat is zijn kracht?

Shuster: Als komiek was improvisatie zijn specialiteit. Je komt op het podium, iemand roept naar je: ‘Nu ben je een chef-kok in een Frans restaurant’, en je krijgt een paar seconden om in een compleet nieuwe rol te kruipen. Aan de ene kant is dat een kracht. Het maakt hem heel anders dan politici als Angela Merkel, die hun beslissingen baseren op hun waarden, afwegingen maken en er veel langer over doen. Bij Zelensky beslist vaak zijn buikgevoel. In plaats van urenlang naar diagrammen en grafieken te kijken, handelt hij snel en impulsief.

Zijn optreden gaf de Oekraïners aanvankelijk moed en verenigde het land. Was dat ook geïmproviseerd?

Shuster: Nee, zijn strategie was gebaseerd op zijn ervaring als entertainer. Hij begreep vanaf het eerste moment dat hij de Oekraïners moest inspireren om hun land te verdedigen. Hij begreep ook dat het land internationale steun nodig had. Het kon niet overleven zonder wapens en geld uit het buitenland. Ineens sprak hij een heel ander publiek aan.

Hoe ontwikkelt hij zijn strategieën?

Shuster: Als Zelensky met zijn adviseurs praat, is het alsof ze aan een script voor een serie werken. Ze gebruiken woorden uit de showbizz: we hebben een held nodig, conflict, spanning. Zo ontwikkelen hij en zijn team een uiterst effectieve communicatiestrategie. Zelensky wist vanuit die entertainmentlogica dat hij maar een beperkte tijd had om zijn publiek te overtuigen.

Op een gegeven moment zou de algemene interesse afnemen.

Shuster: Mensen beginnen zich te vervelen tijdens de show, ze zappen weg of zetten de tv uit. Zelensky ziet het als zijn missie om de aandacht van de mensen zo lang mogelijk bij de oorlog te houden. Daarom probeert hij constant nieuwe verhalen te vinden, over nieuwe overwinningen te vertellen. Dat wordt steeds moeilijker naarmate de realiteit van de oorlog donkerder wordt.

Dringt de regering haar verhaal niet op aan de mensen? En houdt ze geen andere waarheden achter? Zelensky beloofde de Oekraïners een snelle overwinning, maar het mislukte tegenoffensief stelde velen teleur.

Shuster: Toen de invasie begon, nam de Oekraïense regering vrijwel de volledige controle over de televisie over. Veel Oekraïners zijn daardoor gefrustreerd. Veel kijkers hebben een flashback naar de propagandamachine van de Sovjet-Unie. Maar hij heeft heel duidelijk gezegd: zolang we in staat van oorlog zijn, is informatie mijn wapen – en ik zal dat wapen niet op mezelf richten, maar op de vijand.

Hij lijkt steeds moeilijker tot zijn volk door te dringen.

Shuster: De laatste tijd heb ik een harde, gefrustreerde man ontmoet. Minder charme, minder glimlach, meer bepantsering.

U schrijft dat zijn gevoel voor humor het tweede oorlogsjaar niet heeft overleefd.

Shuster: In de eerste maanden van de oorlog probeerde hij nog grappig te zijn. Hij wilde iedereen het gevoel geven: ‘We zijn aan het winnen!’ Op een gegeven moment stopte dat, hij maakte geen grapjes meer, hij leek verbeten. Hij vroeg voortdurend aan zijn adviseurs waar ze mee bezig waren, wat de volgende stap was. Diep vanbinnen zit de grappige Zelensky nog in hem, maar zijn gevoel voor humor zakte weg.

Hoe ziet zijn gemiddelde dag eruit?

Shuster: Aan het begin van de invasie lag hij ‘s nachts in zijn bed in de bunker onder de presidentiële administratie. In de paar uur dat hij mocht slapen, staarde hij naar de kalender op zijn mobiele telefoon en vroeg hij zich af: ‘Hebben we iets gemist? Wat kunnen we doen? Met wie moeten we praten?’ Hij kon zijn gedachten niet stilleggen. Het afgelopen jaar heeft hij non-stop gereisd. Hij wil constant bezig zijn, hij kan niet tegen lege agenda’s.

Dat moet fysiek toch zijn tol eisen?

Shuster: In de eerste dagen van de invasie aten hij en zijn team alleen broodjes worst en snoepjes. Niet erg voedzaam allemaal. Een bron beschreef me hoe Zelensky op een ochtend opstond terwijl de meeste anderen van zijn team nog sliepen. Hij zag eruit als een wandelend lijk. In de tweede week van de oorlog legden ze zich een strengere slaaproutine op. Ze hadden een zware sprint achter de rug en bereidden zich voor op een marathon.

Hoe bent u eigenlijk zijn biograaf geworden?

Shuster: Toen ik voor het eerst met hem over het boek sprak, leek hij er niet erg in geïnteresseerd. Publicatie over een jaar of twee? Dat leek voor hem eindeloos veraf, hij zei dat hij niet wist wat er over twee weken zou gebeuren. Maar hij ging akkoord. Als zijn adviseurs iets wilden vertellen, haalden ze me er vaak bij. Ze wilden dat ik het voor hen opschreef, het vastlegde voor de geschiedenis. Want niemand van hen – Zelensky noch zijn adviseurs – hield een dagboek bij. Ze hadden het te druk met de oorlog.

Laten we even teruggaan in de tijd. Zelensky groeide op in Kryvyi Rih. De stad was een desolate industriële Sovjetwoestenij waar criminele jeugdbendes met elkaar vochten en mensen beroofden. Heeft die omgeving hem als adolescent beïnvloed?

Shuster: Hij groeide op in een beschermd gezin. Zijn grootvader was een hooggeplaatste politieagent, hij was zijn mentor. Samen met zijn familie beschermde hij hem tegen bendegevechten.

Zijn familie was Joods.

Shuster: Zijn familieleden waren seculiere Joden – zoals bijna alle Joden in de Sovjet-Unie. In die tijd had je een soort semi-officieel antisemitisme: de Communistische Partij wilde zo weinig mogelijk Joden op leidinggevende posities en het aantal Joodse professoren of fabrieksmanagers werd sterk beperkt. Voor Zelensky was dat net een stimulans om succesvol te worden.

In zijn familie spraken ze Russisch. Hij leerde pas veel later Oekraïens.

Shuster: Toen hij de politiek inging, wist hij dat hij de staatstaal moest spreken. Zijn shows waren altijd in het Russisch geweest. In het begin maakte hij nog gênante fouten in het Oekraïens, maar hij leerde de taal snel. Het leek wel alsof de oorlog het Russisch uit zijn hoofd duwde. Als ik in het Russisch met hem sprak, vergat hij veel woorden – hij schakelde heen en weer. Zijn hersens waren gewoon geraakt aan werken in het Oekraïens. Het was alsof hij alles wat Russisch was uit zichzelf wilde rukken vanwege de invasie.

Toen hij presidentskandidaat was, was hij niet vies van gesprekken met Rusland. Destijds zei hij dat hij met Vladimir Poetin om de tafel zou gaan zitten om te onderhandelen over vrede in Oekraïne.

Shuster: Als je Zelensky ontmoet, voel je je gezien. Hij weet dat hij iedereen kan charmeren. Of toch bijna. Eind 2019 geloofde hij nog dat hij ook Poetin voor zich kon winnen. Tot hij hem ontmoette. Hij was behoorlijk teleurgesteld dat hij op zijn grenzen botste.

Poetin was niet onder de indruk van zijn charisma?

Shuster: Poetin was ijskoud tijdens de ontmoetingen. Hij geloofde dat de Amerikanen Zelensky als president hadden geïnstalleerd om Rusland te beschadigen. Poetin had zich een aantal doelen gesteld, en het kon hem niet schelen of Zelensky een grapje maakte.

Is Zelensky de oorlog tegen Rusland aan het verliezen?

Shuster: Nee. In het begin zou een nederlaag hebben betekend dat hij Kiev zou verliezen. Dat was het doel van Rusland: de controle over het hele land overnemen en een marionet installeren. De Russen hebben die strijd al verloren. De oorlog in de Donbas duurt nog altijd voort, en lijkt vast te zitten. Maar toch: het Russische leger had meer dan zes maanden nodig om Bachmoet, een kleine stad, in te nemen en verloor daarbij tienduizenden soldaten.

Bloedt Oekraïne niet dood? Veel Oekraïners hebben het land verlaten, en er is een tekort aan soldaten aan het front. Financiële hulp uit het Westen blijft uit en wapens en munitie komen te laat. De oorlog in het Midden-Oosten heeft de aandacht van de wereld weggetrokken van Oekraïne. Zet dat Zelensky onder druk om te onderhandelen?

Shuster: Hij vertelde me over een scenario dat hem beangstigde. Hij gelooft dat het bevriezen van het conflict – bijvoorbeeld door een van buitenaf opgelegd staakt-het-vuren – Oekraïne een fatale klap zou toebrengen.

Rusland zou zijn leger en wapenarsenaal kunnen aanvullen en na een tijdje met veel meer kracht kunnen aanvallen.

Shuster: Dat is de verschrikkelijke cyclus waar niet alleen Zelensky bang voor is. Toch zei hij onlangs tegen me: ‘Niemand gelooft zo in onze overwinning als ik.’

Zijn adviseurs maakten zich naar verluidt zorgen over zijn ‘messiaanse overwinningsgeloof’. Sommigen vertelden u dat hij zichzelf voor de gek hield.

Shuster: Sommige van zijn adviseurs zijn het geloof in een ‘totale overwinning’ kwijt. Dat zou betekenen dat Oekraïne alle door Rusland bezette gebieden terug zou krijgen. Maar Zelensky weigert daarop in te boeten.

Donald Trump zou dit jaar verkozen kunnen worden als president van de VS. Hij blijft herhalen dat hij de oorlog binnen de 24 uur zou kunnen beëindigen. Zou hij Oekraïne dwingen om zich over te geven?

Shuster: Als we Trump op zijn woord geloven, zou dat een absolute ramp zijn. Zijn bondgenoten hebben het over een stopzetting van alle financiële hulp aan Oekraïne, en zouden Oekraïne willen dwingen om te ‘onderhandelen’. Dat zou neerkomen op overgave aan Rusland.

Zou Zelensky dat accepteren?

Shuster: Hij zal zich niet laten dwingen tot snelle onderhandelingen door de EU of de VS. Hij is behoorlijk koppig, en heeft er een hekel aan als er met hem gesold wordt. Daarom proberen de Oekraïners momenteel hun eigen militaire industrie te ontwikkelen. Als het Westen zijn steun beperkt, willen ze zichzelf kunnen verdedigen. Maar de drone- en wapenfabrieken op tijd uitbreiden is een race tegen de klok.

Hoe gaat Zelensky de geschiedenis in, denkt u?

Shuster: Zijn beslissing om in Oekraïne te blijven zal altijd gezien worden als een heldendaad. Maar zijn verhaal is nog niet geschreven. Een open vraag is hoe Oekraïne eruit zou zien als het de oorlog zou winnen. Onder de staat van beleg kreeg Zelensky veel macht. Het is heel moeilijk om dat soort macht weer op te geven. Historisch gezien komt het niet vaak voor dat iemand een oorlog wint en zegt: ‘Oké, hier heb je weer persvrijheid. Ik treed af, kies een nieuwe president.’

Loopt Oekraïne het gevaar af te glijden naar autoritarisme?

Shuster: Ik heb daar met Zelensky over gesproken. Wat hij zegt, spreekt in zijn voordeel. Maar sommige van zijn acties zijn zorgwekkend. Het is niet duidelijk wat er met Oekraïne zou gebeuren na de oorlog. Zal het een democratie blijven? Ik hoop van wel. Maar het zal aan Zelensky zijn om dat te bewijzen.