Sede vacante: wat gebeurt er na het overlijden van de paus?

Nu paus Franciscus overleden is, moet de Katholieke Kerk op zoek naar een nieuwe leider. Voor daarover witte rook is, moet een hele procedure doorlopen worden.

Die procedure staat bekend als ‘sede vacante’, Latijn voor ‘lege zetel’. Die periode loopt af zodra de nieuwe paus het ambt aanvaard heeft. In het verleden was dat doorgaans zeker twee weken na het overlijden (of het aftreden) van de vorige paus.

De procedure start met de bevestiging van het overlijden. De camerlengo, of de kamerheer van de paus, bezoekt daarvoor samen met de lijfarts van de paus en enkele kardinalen het doodsbed. Zodra het overlijden bevestigd is, neemt het College van Kardinalen de honneurs waar tijdens de sede vacante. Dat college mag enkel lopende en zeer dringende zaken behandelen. 

9 dagen rouw

Na de bevestiging van het overlijden start ook de negen dagen durende rouwperiode, de zogenaamde Novemdiales. Tijdens die periode kunnen gelovigen afscheid nemen in de Sint-Pietersbasiliek, waar de paus opgebaard ligt. Vier tot zes dagen na het overlijden volgt de begrafenis. 

Paus Franciscus voerde in 2024 nog een hele reeks wijzigingen door aan de begrafenisrituelen, met de bedoeling duidelijk te maken dat een herder wordt begraven, en geen machtig man. Zo zal hij niet opgebaard worden op een zogenaamde katafalk in de Sint-Pietersbasiliek, maar in een eenvoudige kist. 

Sinds het vorige conclaaf kunnen de werkzaamheden in de Sixtijnse kapel beginnen zodra alle kardinalen in Rome zijn. Eerder was de regel dat dat ten vroegste kon vijftien dagen na het overlijden (of het aftreden). Wel is het nog steeds zo dat het conclaaf ten laatste op de twintigste dag begonnen moet zijn. Bij de recentste conclaven duurde het 2 à 3 dagen om een paus te verkiezen. 

Het conclaaf

Aan het conclaaf mogen kardinalen jonger dan 80 deelnemen, met een maximum van 120 kardinalen. Jozef De Kesel, aartsbisschop tot 2023, werd eind 2016 kardinaal en zal kunnen deelnemen aan het conclaaf. Met Dominique Mathieu creëerde Franciscus eind 2024 een tweede Belgische kardinaal. Mathieu, geboren in Aarlen maar opgegroeid in Damme, is sinds 2021 aartsbisschop van Teheran-Isfahan.

Het conclaaf voor de verkiezing vindt plaats in de Sixtijnse Kapel, maar de kardinalen verblijven in het Domus Sanctae Marthae. Het is ook in dat gebouw dat Franciscus sinds zijn verkiezing in 2013 woont, in plaats van het gebruikelijke appartement in het Apostolisch Paleis. Tijdens het conclaaf is het de kardinalen ten strengste verboden contact met de buitenwereld te hebben. 

De kiesgerechtigde kardinalen zijn niet verplicht iemand uit hun eigen rangen te kiezen, maar het is van de 14e eeuw geleden dat een niet-kardinaal het tot paus schopte. Een kandidaat moet twee derden van zijn collega’s achter zich krijgen om verkozen te worden. Elke dag mag vier keer gestemd worden. Zodra er een meerderheid is, krijgt de verkozene de vraag of hij het pausschap aanvaardt. Zodra hij “accepta” antwoordt, is hij formeel paus en is de sede vacante-periode afgelopen. Daarna krijgt hij de vraag welke naam hij wil aannemen. 

Witte rook

De stembriefjes worden na elke stemming verbrand. Na de verkiezing wordt een chemische stof toegevoegd die de rook wit kleurt, zodat de gelovigen op het Sint-Pietersplein weten dat er een paus gekozen is. Sinds 2005 gaat een succesvolle verkiezing ook gepaard met het luiden van de klokken. Vanop het balkon van de basiliek roept de kardinaal met de langste staat van dienst binnen de orde van kardinaal-diakens het bekende “Habemus papam”, of “We hebben een paus”. De nieuwe paus geeft daarop, ook vanop het balkon, voor het eerst de pauselijke Urbi et orbi-zegen. 

Franciscus’ voorganger Benedictus XVI zette zelf een stap terug. Op 11 februari 2013, op 85-jarige leeftijd, maakte Benedictus bekend dat hij om gezondheidsredenen zijn pontificaat na acht jaar zou opgeven. Het was van 1415 geleden dat een paus aftrad. Benedictus’ pontificaat liep af op 28 februari, en dertien dagen later was Franciscus gekozen – Benedictus had destijds de regels aangepast zodat het conclaaf eerder kon beginnen.