Sancties tegen oligarchen: waarom de kunstcollectie van Roman Abramovitsj buiten schot blijft

De private kunstcollectie van de Russische oligarch Roman Abramovitsj en zijn ex-vrouw Daria Zhukova is naar schatting een miljard dollar waard, maar ontsnapt aan de Europese sancties tegen Rusland. Dat blijkt uit het internationale onderzoek The Oligarch Files, waar Knack aan meewerkte.

1. Wat is het nieuws?

Roman Abramovitsj en zijn ex Daria Zhukova hebben een riante privéverzameling kunstwerken uitgebouwd, goed voor naar schatting een miljard dollar. Maar die collectie blijft buiten schot van sancties die de EU tegen Russen nam naar aanleiding van het Oekraïne-conflict. Dat blijkt uit The Oligarch Files, gelekte documenten die de Britse krant The Guardian in handen kreeg en deelde met zijn mediapartners van het Internationale Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ).

De gelekte documenten, met info tot maart 2022, zijn afkomstig van de Cypriotische financiëledienstenleverancier Merit Servus. (En dat is géén toeval: Cyprus is een belangrijke financiële hub voor Russen.)

In België namen Knack, Le Soir en De Tijd aan het onderzoek deel.

2. Wie is Roman Abramovitsj?

De Russische miljardair Roman Abramovitsj (56) is bij het grote publiek vooral bekend als de voormalige eigenaar van de Britse voetbalclub Chelsea FC (2003-2022). Hij heeft niet alleen de Russische maar ook de Israëlische en Portugese nationaliteit.

Het fortuin van Abramovitsj wordt geschat op 8 miljard euro. Hij begon als straatverkoper en speelde vervolgens handig in op de privatisering van Russische staatseigendommen in de jaren negentig. Hij vergaarde rijkdom met onder meer de energiereus Sibneft en aluminiumgigant Rusal.

In Rusland was Abramovitsj in het verleden ook volksvertegenwoordiger en gouverneur, en onderhield hij nauwe contacten met Vladimir Poetin. Om die laatste reden werd hij na het begin van het Oekraïne-conflict door de EU (en het Verenigd Koninkrijk) op een sanctielijst geplaatst. ‘Hij heeft bevoorrechte toegang tot de president en onderhoudt zeer goede betrekkingen met hem’, klinkt het in de EU-verordening over de sancties. ‘Die connectie met de Russische leider heeft hem geholpen zijn aanzienlijke rijkdom in stand te houden.’

De Verenigde Staten bestraften Abramovitsj niet, naar verluidt op verzoek van Oekraïens president Volodymyr Zelensky. De oligarch speelt achter de schermen de rol van bemiddelaar tussen Oekraïne en Rusland. Zijn eigen moeder was afkomstig uit Kiev.

3. Wie is Daria Zhukova?

De Russisch-Amerikaanse Daria Zhukova (42) is de derde echtgenote van Abramovitsj. Het koppel trouwde in 2008, kreeg twee kinderen en ging in 2016 in goede verstandhouding uit elkaar.

In het jaar van hun huwelijk richtte Zhukova in Moskou een non-profitorganisatie op voor kunst en cultuur, het Garage Center for Contemporary Culture. Vandaag is ze verbonden aan het Los Angeles County Museum of Art en aan het Metropolitan Museum of Art.

Zhukova zelf is níét getroffen door sancties en sprak zich in een interview met de krant New York Post uit tégen de oorlog in Oekraïne: ‘Als iemand die in Rusland is geboren, veroordeel ik deze oorlogshandelingen ondubbelzinnig en ben ik solidair met het Oekraïense volk en met de miljoenen Russen die er net zo over denken.’

4. Wat weten we over de kunstcollectie van Abramovitsj en Zhukova?

Uit de gelekte documenten blijkt dat Abramovitsj en Zhukova een indrukwekkende kunstcollectie hebben verzameld, met baanbrekende werken van Russische, Europese en Amerikaanse meesters. In de collectie zitten schilderijen van onder meer Pablo Picasso, Claude Monet, Henri Matisse, David Hockney, Paula Rego en Francis Bacon, en beeldhouwwerken van Henry Moore, Antony Gormley en Alberto Giacometti. In 2017-2018 werd de waarde van de collectie geschat op 962 miljoen dollar (900 miljoen euro).

‘Dit is een verbazingwekkende collectie’, zegt Andrew Renton, hoogleraar curering aan Goldsmiths, University of London, aan onze mediapartner The Guardian. ‘Je zou er een museum mee kunnen vullen. Het is niet de vulgaire verzameling van een nouveau riche. Ze getuigt van een zeer goede smaak. Als je genoeg geld hebt, kun je een stukje geschiedenis kopen.’

De documenten onthullen voorts dat Abramovitsj in 2011 kunstadviseur Sandy Heller inhuurde, voor liefst een half miljoen dollar (468.000 euro) per jaar. Volgens het contract tussen de Heller Group en de in Cyprus gevestigde Harmony Trust, waarvan Roman Abramovitsj de begunstigde was, gaf Heller ‘aanbevelingen voor de aankoop en verkoop van kunstbezit’ en had hij zelfs het recht om voor Abramovitsj op te treden op veilingen.

Met de hulp van Heller stelden Zhukova en Abramovitsj een collectie samen van meer dan 300 werken, waaronder enkele van de belangrijkste uit de 20e eeuw en minstens tien schilderijen duurder dan 25 miljoen dollar. Het duurste is Triptych van de Ierse expressionist Francis Bacon. Prijskaartje: 83,6 miljoen dollar (78,2 miljoen euro).

Jarenlang bevonden veel van de stukken zich aan de oever van de Thames in Vauxhall, een paar straten verwijderd van het hoofdkwartier van de Britse inlichtingendienst MI6. Daar werden ze bewaard in een kunstdepot beheerd door het bedrijf Martinspeed Ltd. Maar de gelekte documenten bevatten slechts info tot begin 2022. Wat ze niet onthullen, is de huidige verblijfplaats van de collectie.

5. Hoe is de eigendom van de kunstcollectie precies geregeld?

Uit de gelekte documenten blijkt dat de collectie aanvankelijk eigendom was van de Harmony Trust Settlement in Cyprus, met Abramovitsj als begunstigde.

Na de scheiding van Abramovitsj en Zhukova gingen de honderden kunstwerken over van de Harmony Trust Settlement naar een bedrijfje op de Britse Maagdeneilanden dat zijn domicilie op het Kanaaleiland Jersey vestigde, Seline-Invest. De hele operatie verliep in 11 transacties. Vanaf november 2020 was de hele collectie eigendom van Seline-Invest. Die vennootschap is op haar beurt in handen van de Cypriotische trust Ermis Trust Settlement.

Ermis was in 2010 opgericht ten gunste van Roman Abramovitsj. In januari 2021 werd Zhukova benoemd tot ‘extra’ begunstigde, waarbij de kinderen uit hun huwelijk begunstigden zouden worden in het geval van Abramovitsj’ overlijden. Zhukova en Abramovitsj hadden elk recht op 50 procent van de verdeling van het vermogen van de trust.

6. Valt de kunstcollectie onder de sancties tegen Rusland?

Op 2 februari 2022, drie weken voor de invasie van Oekraïne, ondertekenden de zogenoemde ‘trustees’ en ‘beschermers’ van de Ermis Trust een wijzigingsakte: Zhukova kreeg ‘onherroepelijk recht op 51 procent’ van alle bezittingen en Abramovitsj werd een minderheidsbegunstigde.

Een maand later werd Abramovitsj getroffen door sancties van de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk, wat leidde tot het bevriezen van zijn bezittingen, waaronder Chelsea FC.

Volgens sanctie-experts met wie The Guardian sprak, kan die switch van 50/50 naar 51/49 cruciaal zijn geweest om ervoor te zorgen dat de westerse autoriteiten de kunstcollectie van het duo niet konden bevriezen. Volgens de sanctieregels van de EU, het VK en de VS kan elk vermogen dat voor meer dan 50 procent eigendom is van een gesanctioneerd persoon worden bevroren.

‘De 50 procentregel werkt in verschillende landen enigszins anders’, zegt Tom Keatinge, directeur van het Centrum voor Financiële Misdaad- en Veiligheidsstudies (CFCS) van het Britse Royal United Services Institute (RUSI). ‘Maar onder welke versie van de regels dan ook zou het aantrekkelijk zijn geweest om het belang te verminderen van een trustbegunstigde die waarschijnlijk aan een sanctie zou worden onderworpen.’

Er zijn geen aanwijzingen dat Zhukova ooit stappen heeft ondernomen om de sancties te ondermijnen.

7. Zijn er ook Belgische linken in dit verhaal?

De Harmony Trust Settlement kocht in november 2010 voor 76.800 dollar (71.900 euro) kunst aan bij een Brusselse kunstgalerij. De naam van het werk stond echter niet vermeld op de gelekte bankdocumenten.

En er is meer. In contracten uit het documentenlek staat te lezen dat een aantal kunstwerken die Harmony Trust in 2017 aan Seline-Invest verkocht, in de ‘customs free zone’ van de luchthaven van Luik moesten worden geladen, om van daaruit naar New York te vliegen. ‘We weten dat er kunstwerken bij ons passeren maar we weten niet voor wie, noch waar ze naartoe gaan’, zegt een woordvoerder van de Luikse luchthaven. De douane reageert dat er in Luik helemaal géén ‘customs free zone’ bestaat.

Een derde link met ons land ten slotte is dat de private kunstcollectie ook enkele werken van de Belgische kunstenaar René Magritte bevat.

8. Welke werken van Magritte zitten in de kunstcollectie van Abramovitsj?

Seline-Invest bezit vijf werken van René Magritte, zo blijkt uit de gelekte documenten:

Volgens Francisca Vandepitte, curator van het Magritte Museum in Brussel, gaat het om een ‘behoorlijke’ verzameling. Ter vergelijking: het museum bezit zélf 49 schilderijen van Magritte, die dateren vanaf het begin van de jaren twintig tot aan het einde van zijn carrière, en stelt daarnaast ook bruiklenen tentoon (maar nog nooit van Russische verzamelaars). Met zijn 230 werken en archiefstukken heeft het museum de belangrijkste Magritte-verzameling ter wereld. Al heeft het eigenlijk géén budget om bijkomende werken aan de kopen. Vandepitte: ‘Dat is niet vanzelfsprekend. De prijzen zijn torenhoog.’

Volgens de curator is Magritte populair bij privéverzamelaars. ‘Dat heeft ook te maken met de karakteristieken van het werk zelf. Het is figuratief, het is netjes geschilderd, het is artistiek bevonden, het is vreemd maar net niet té vreemd. Het is enerzijds vertrouwd, maar toch vreemd genoeg om spannend te zijn. Dat is een van de redenen waarom Magrittes werk aanspreekt, en waarom het een groot publiek aanspreekt. Zijn succes heeft te maken met beeldtaal, verrassing, onbehagen, verwondering.’ En ook handig: de waarde blijft toenemen.

9. Hoe reageren Abramovitsj, Zhukova en de andere betrokkenen?

In het kader van wederhoor legden we onze bevindingen voor aan Abramovitsj, Zhukova, kunstadviseur Heller en depot Martinspeed, maar we ontvingen géén reactie van hen.