Russische Nobelprijswinnaar Oleg Orlov na de gevangenenruil: ‘Zodra je de hoop verliest, ben je al aan het sterven’

Oleg Orlov, die in 2022 met zijn organisatie Memorial de Nobelprijs voor de Vrede won, had begin dit jaar de keuze: Rusland ontvluchten of de gevangenis in. Hij koos ervoor om zijn 71e verjaardag achter de tralies door te brengen. ‘Als leider moet je bereid zijn de gevolgen te dragen van je overtuiging. In Rusland betekent dat: de gevangenis in.’

‘Mijn advocaat had me een lijstje meegegeven van wat ik allemaal nodig zou hebben,’ vertelt Oleg Orlov. ‘Eerst en vooral: een plastic mok. Geen metalen, want die worden gestolen. Twee borden met een afsluitbaar deksel. Slippers van plastic voor in de douche, want douches in Russische gevangenissen zijn zo enorm vies dat je iets aan je voeten moet.

‘Sportschoenen zonder veters, zodat je jezelf niet kunt verhangen. Thermisch ondergoed voor in de winter. Een trainingspak met korte mouwen, want sommige ruimtes in gevangenissen zijn onaangenaam warm. Een goede, lichte jas, die lang genoeg is om je mee te onderdekken. Geen kledij met felle kleuren, want die wordt gestolen. (denkt na) Dat is het zowat. Ik had het allemaal mee naar de rechtbank, in een zakje. Al bij al goeie tips.’

Orlov (71) vertelt het alsof hij een boodschappenlijstje overloopt. Dat we elkaar in levenden lijve ontmoeten, mag een half wonder heten. Eind februari kreeg Orlov immers tweeënhalf jaar cel wegens ‘het in diskrediet brengen van het Russische leger’. Orlov, een ouwe rot onder de Russische mensenrechtenactivisten, tartte het regime door in de rechtbank ostentatief Het proces van Franz Kafka te lezen. Op 1 augustus werd hij betrokken in de grote gevangenenruil tussen Rusland en het Westen, waarbij verschillende Russische spionnen en criminelen uit westerse gevangenissen geruild werden voor voornamelijk Russische oppositieleiders als Vladimir Kara-Moerza of Ilja Jasjin.

Eind jaren tachtig was Orlov al een van de oprichters van Memorial, de organisatie die zich tot doel stelde om de misdaden van het Sovjetregime te documenteren. Hij rapporteerde voor Memorial over oorlogsmisdaden in de eerste en de tweede Tsjetsjeense oorlog, en in de door Rusland begonnen Donbasoorlog (2014-2022). Samen met het Oekraïense Center for Civil Liberties en de Belarussische advocaat Ales Bialiatski ontving Memorial in 2022 de Nobelprijs voor de Vrede. De medaille met de beeltenis van Alfred Nobel spiedt vanuit een hoek door Orlovs sober ingerichte bureau.

Oleg Orlov: Ik ervaar het als een groot onrecht dat ik geruild ben. In tegenstelling tot andere politieke gevangenen had ik niet zo’n zware omstandigheden in de gevangenis. Bij opposanten als Vladimir Kara-Moerza of Sasja Skotsjilenko vind ik het uiteraard wél terecht: zonder die ruil waren zij in de gevangenis gestorven.

U had vóór uw proces alle tijd om te vluchten. Waarom bent u gebleven?

Orlov: Ik heb eigenlijk nooit overwogen om te vluchten. Het is triest dat zo weinig democratische leiders bereid zijn te blijven en de gevolgen van hun daden te ondergaan. Als leider moet je bereid zijn de gevolgen te dragen. In Rusland betekent dat: de gevangenis in.

Hebt u er begrip voor dat niet elke opposant die keuze heeft gemaakt?

Orlov: Ik zeg niet dat iedereen moet blijven. Ik heb verschillende vrienden en collega’s aangespoord om het land te verlaten om het werk van Memorial verder te zetten. Maar niet iedereen kan vluchten. Hoe kunnen we politieke gevangenen helpen als niemand in Rusland blijft? Het is belangrijk dat iemand zich publiekelijk blijft uitspreken in Rusland.

U bent veroordeeld omdat u het huidige regime ‘fascistisch’ hebt genoemd in de Franse onlinekrant Mediapart.

Orlov: (grinnikt) De hele grap is natuurlijk dat niemand dat artikel ooit had gelezen als die idioten me niet hadden aangeklaagd. (haalt de schouders op) Ik kende de risico’s op voorhand.

Hoe voelde het om veroordeeld te worden?

Orlov: Het was geen verrassing. En toch was het een shock toen ze me de handboeien omdeden. Jeminee, dacht ik, gebeurt dit echt met mij?

‘Jeminee’?

Orlov: Ik geef toe dat er wel enige schuttingtaal in mij opkwam. Het is een vreselijk gevoel om veroordeeld te worden. Maar je moet doen alsof alles prima is. Je moet glimlachen.

Net zoals andere opposanten deed u er tijdens uw proces alles aan om te doen alsof alles in orde was. Waarom is dat zo belangrijk?

Orlov: Aleksej Navalny had overschot van gelijk toen hij zei dat we ons niet mogen overgeven. Moedeloosheid is enorm schadelijk. Te veel Russen zijn verlamd van angst om naar de gevangenis te gaan. (sussend) Jongens, het is máár de gevangenis. Vergelijk het met iemand die schipbreuk heeft geleden. Je moet geloven dat je kunt overleven. Klamp je vast aan de reddingsboot. Zodra je de hoop verliest, ben je eigenlijk al aan het sterven.

Ilja Jasjin, deel van de grote gevangenenruil: ‘Ik wilde in Rusland blijven’

Hebt u zelf momenten van wanhoop gehad?

Orlov: Op weg naar de gevangenis had ik het moeilijk. Je wordt gefouilleerd. Ze pakken je spullen af. Je zit met de agenten in een soort spiraal waar geen einde aan lijkt te komen. Maar het gaat over. In de gevangenis ben je altijd bezig. Je moet opkomen voor jezelf. Je mag jezelf niet laten vernederen. Het leven gaat door, min of meer. Ik heb geen enkele keer zelfmedelijden gehad.

Hoe was het contact met de andere gevangenen?

Orlov: Ik had veel meer pech kunnen hebben. De autoriteiten vonden het kennelijk niet nodig om mij in de Bespredel-categorie onder te brengen. Als je die status hebt, moedigt men je medegevangenen aan geweld tegen je te gebruiken. Met Memorial hebben we getuigenissen opgetekend van gevangenen die door hun celgenoten op de meest gruwelijke manieren zijn gemarteld. Dat heb ik niet hoeven mee te maken. Ik ben ook niet geïsoleerd en verstoken van medische hulp, zoals dat bij Kara-Moerza is gebeurd. Ja, mijn tijd in de gevangenis was zwaar, wreed, vernederend. Ik heb het bij momenten verschrikkelijk koud gehad. Maar zo is het voor elke gevangene.

Zijn er tijdens uw periode in de gevangenis celgenoten gerekruteerd voor het Russische leger?

Orlov: Meer nog, ik heb zélf een voorstel gekregen om te gaan vechten. Het zal u niet verbazen dat ik heb geweigerd.

Vond u dat vreemd?

Orlov: Ik vroeg de mannen die kwamen rekruteren: ‘Gasten, weten jullie wel hoe oud ik ben? Weten jullie waarom ik hier zit?’ Ze werden boos en snauwden terug: ‘Wat maakt het ons uit hoe oud je bent en waarvoor je zit?’

Begrijpt u dat zo veel Russische gevangenen wel zijn gaan vechten?

Orlov: Ik begrijp hen – al deel ik hun mening niet. Bijna niemand vertrekt uit patriottische overwegingen. Veel gevangenen zeggen: ik kan beter aan het front sterven dan hier verder weg te rotten. Een gevangene vertelde me: als ik niet gedood word, kom ik terug met een blanco strafblad en begin ik een nieuw leven. Ik probeerde hem te overtuigen: wat als je zwaargewond raakt, en voor de rest van je leven kreupel bent? Waarop hij me zei: ‘Ik moet nog acht jaar zitten. De kans is sowieso groot dat ik hier kreupel wegga.’

Staan al die gevangenen er dan niet bij stil dat ze mensen zullen moeten doden?

Orlov: Daarover denken ze eerlijk gezegd niet na. Ze verdringen het. Toen ik ernaar vroeg, zeiden ze me: ‘Het is nu eenmaal oorlog. Zij schieten op mij, en ik schiet op hen.’ (sarcastisch) En ze zijn er natuurlijk van overtuigd dat ze nooit, maar dan ook nooit, op vreedzame burgers zullen schieten.

U heb enige ervaring met het Russische leger. U was mensenrechtenmonitor tijdens de Tsjetsjeense oorlogen. Wat heeft die ervaring u geleerd?

Orlov: Het heeft me doen inzien hoe het Russische leger te werk gaat. Alle gruwel die we de voorbije jaren in Oekraïne zagen, heb ik al in Tsjetsjenië gezien. Tijdens de eerste Tsjetsjeense oorlog heb ik gezien hoe Russische gevechtsvliegtuigen woonwijken bombardeerden. Ik heb lijken op straat zien liggen: vrouwen, kinderen. (nadrukkelijk) Burgers van de Russische Federatie! Ik had bij het begin van de oorlog geen enkele illusie over hoe het Russische leger opereert. (pauzeert) Het vreemde was dat je de dag daarna kon terugreizen naar Moskou en rustig op een terrasje gaan zitten. Russen konden tijdens de eerste Tsjetsjeense oorlog nog gemakkelijk te weten komen wat er aan de hand was. Psychologisch was dat de moeilijkste tijd van mijn leven.

U hebt ook verschillende observatiemissies in de Donbasoorlog ondernomen. Wat heeft u dat geleerd?

Orlov: Dat waren gevaarlijke ondernemingen. We zijn altijd via Oekraïne gereisd, ook naar het gebied dat de separatisten controleerden. We hadden van beide kanten de toelating gekregen om ons werk te doen.

Vindt u het vreemd dat u van de separatisten toelating kreeg om te observeren?

Orlov: (grinnikt) Ik denk dat zij niet helemaal begrepen wie wij waren. Wij hadden uitgelegd dat we uit Moskou kwamen, en ze dachten automatisch dat wij aan hun kant stonden. (glundert) We konden zien dat dat prachtige ‘referendum’, waarmee de bevolking in Donetsk en Loehansk zogezegd stemde om een volksrepubliek op te richten, doorgestoken kaart was. We zagen hoe mensen die zich voor een verenigd Oekraïne uitspraken in elkaar werden geslagen, ontvoerd of vermoord.

U was ook kritisch voor de Oekraïense kant.

Orlov: We hebben altijd geprobeerd objectief te zijn. We hebben meermaals geschreven dat beide kanten oorlogsmisdaden hebben begaan. In de buurt van Donetsk hebben we bijvoorbeeld vastgesteld dat er Grad-raketten vanuit het door Oekraïne gecontroleerde gebied op woonwijken terechtkwamen. Daarbij zijn burgerslachtoffers gevallen. Dat is een oorlogsmisdaad, begaan door het Oekraïense leger. Er waren evenwel twee cruciale verschillen. Aan Oekraïense kant deed de overheid haar best om de orde te herstellen. En ten tweede, minstens zo veelzeggend: aan Oekraïense kant schrok de lokale bevolking er niet voor terug om hun soldaten in hun gezicht uit te schelden, en kritisch te zijn voor de autoriteiten. Dat was aan de kant van de separatisten ondenkbaar. Niemand durfde daar in het openbaar zijn beklag te doen.

Wat wil Vladimir Poetin bereiken in Oekraïne?

Orlov: Oekraïne is een persoonlijke aangelegenheid voor Poetin. Hij wil de geschiedenis ingaan als de grote staatsman die het imperium heeft gered. Rusland, Oekraïne en Belarus zijn in het massabewustzijn van de Russen drie broederlijke naties. Hij gelooft dat al heel lang. Toen ik nog in de presidentiële raad voor de mensenrechten zat, heb ik Poetin één keer ontmoet. Zelfs toen begon hij, in een meeting die niet eens over Oekraïne ging, over hoe Oekraïners en Russen eigenlijk één natie zijn. Hij noemde het een tragedie dat Russen en Oekraïners kunstmatig verdeeld zijn over twee landen. Dat was in 2005!

Is er iets wat het Westen had kunnen doen om deze oorlog te voorkomen?

Orlov: (spottend) Uiteraard. Het Westen had kunnen instemmen met het voorstel van Poetin om de wereld onderling te verdelen. Jullie hadden kunnen afspreken: de Baltische staten in de Europese invloedssfeer; Oekraïne, Moldavië en de Kaukasus voor Rusland. Het Westen had Oekraïne aan Rusland kunnen overleveren. En dat was ronduit verschrikkelijk geweest.

En er wonen natuurlijk enkele tientallen miljoenen mensen in die landen die daar zelf misschien anders over denken.

Orlov: (geamuseerd) Uiteraard, maar dat zouden jullie dus moeten negeren. De afspraak met Poetin zou zijn dat er in die landen géén onafhankelijk denkende mensen wonen die zelf mogen beslissen waar ze heen willen. Dan was er misschien geen oorlog geweest. Maar wees nu eerlijk: zou dat dan zoveel beter zijn?

Zegt u het maar.

Orlov: (hoofdschuddend) Die aanpak zou enorm gevaarlijk geweest zijn. Los van de kwestie of het Westen ooit bereid zou kunnen zijn om daarmee in te stemmen, is er natuurlijk de vraag of dat voldoende is. Niemand kan garanderen dat Poetin, of een opvolger van Poetin, vervolgens zegt dat de Baltische landen eigenlijk ook altijd in de Russische invloedssfeer hebben gelegen. Waarom zou Rusland niet mogen kiezen wie daar aan de macht komt? En waarom zou Finland volledig onafhankelijk mogen zijn?

Draagt het Westen dan geen verantwoordelijkheid voor de oorlog?

Orlov: Oh, het Westen draagt absoluut zijn verantwoordelijkheid. Maar niet op de manier waarop velen denken. Tijdens de tweede Tsjetsjeense oorlog had ik gesprekken met twee Duitse partijleiders – vergeef me dat ik ze niet bij naam noem. We hadden hen attent gemaakt op de grootschalige mensenrechtenschendingen die toen gebeurden. Op een enkele resolutie na kozen Europese landen ervoor om die volstrekt te negeren. De Russen zijn onze partners, kregen we te horen. Wij kunnen hen toch niet publiekelijk vernederen? Toen we hen uitlegden dat die ‘partner’ vroeg of laat ook een bedreiging voor de buitenwereld kon worden, werden we weggelachen. Was er dan geen gemeenschappelijke economische ruimte? Wilde Rusland dan geen olie en gas verkopen? Dát is de grote fout van het Westen. Jullie wilden niet inzien met wie jullie te maken hebben.

Wanneer besefte u dat u vrij zou komen?

Orlov: Pas op de dag zelf. Ik zat in een gevangenis in Syzran, aan de Volga. Op een dag werd ik totaal onverwacht naar het vliegveld gebracht. Mijn begeleiders zetten me als een zek (een goelagdwangarbeider, nvdr) op een bus: ongeschoren, mankend, al mijn bezittingen in een zakje. Tot mijn verbazing brachten ze me naar Lefortovo, de beruchte FSB-gevangenis in Moskou. (fluistert) Een plek waar niemand hardop durft te spreken. Na enkele dagen kreeg ik een aanbod. Ik moest een brief schrijven aan de president om vergiffenis te vragen. Ik weigerde. Wie niets fouts heeft gedaan, kan geen vergiffenis vragen.

Snapte u wat er gebeurde?

Orlov: Ik snapte dat ik misschien vrij kon komen, maar ik had niet aan een gevangenenruil gedacht. Pas toen een man in uniform me op de dag van de uitwisseling een decreet toonde dat mijn vonnis annuleerde, begreep ik dat ik vrij zou komen. Ik werd op een bus gezet waarop ik tal van bekende gezichten zag: Andrej Pivovarov, Ilja Jasjin, Vladimir Kara-Moerza. Toen pas begreep ik wat er aan de hand was. (met pretoogjes) Het mooiste moment kwam er toen de FSB-man ons probeerde te doen zwijgen. Ik heb hem toen verteld wat ik van hem dacht. Mét de nodige schuttingtaal. (glundert) En hij moest het slikken. Hij kon niet anders. Ik heb mijn laatste momenten in Rusland toch nuttig besteed.

Maakt u het nog mee dat Rusland een normaal, saai land wordt?

Orlov: Jammer genoeg niet. Maar ik ben ervan overtuigd dat Rusland over tien jaar opnieuw op de goede weg zal zijn, richting democratie. Dat wil ik nog meemaken. Ik heb hoop.