Russische ex-diplomaat Boris Bondarev: ‘Rusland ziet diplomatie als een teken van zwakte’

Boris Bondarev leeft sinds kort ondergedoken in Zwitserland. Als diplomaat werkte hij 20 jaar lang voor het Russische staatsapparaat, maar de oorlog in Oekraïne vormde voor hem de druppel: hij brak met president Vladimir Poetin en zijn regime. ‘Onze jonge diplomaten zijn ofwel gebrainwasht, ofwel zeer conformistisch.’

Zijn hele carrière lang was Boris Bondarev een vertegenwoordiger van de Russische buitenlandpolitiek, onderhandelde hij voor president Vladimir Poetin, vertegenwoordigde hij Poetin en schikte hij zich naar Poetins macht. Twintig jaar en zijn halve leven lang was hij een radertje in de machine van het Russische staatsapparaat. Bondarev steunde, ten minste officieel, ook 90 dagen lang de oorlog tegen Oekraïne. Daaronder heeft hij nu een streep getrokken.

We ontmoeten Boris Bondarev ’s avonds laat in het raamloze achterkamertje van een bijna leeg restaurant in een uitgestorven buurt in Genève. Hij is 41 jaar oud, heeft zich duidelijk al enkele dagen niet geschoren en draagt nog altijd het grijze pak van het Russische diplomatieke corps. Achter zijn bril ziet hij er moe uit, maar hij geeft een ongedwongen, bijna bevrijde indruk. Bondarev vertelt hoe hij vervelde van diplomaat naar dissident.

Eind mei nam de diplomaat ontslag als adviseur op de Russische ambassade bij de Verenigde Naties in het Zwitserse Genève, en rekende hij spectaculair af met Poetin en zijn oorlog in Oekraïne. Sindsdien krijgt hij permanente bescherming van de Zwitserse veiligheidsdiensten. Bondarev kan zich voorlopig niet meer vrij bewegen en kan maar in beperkte mate via het internet communiceren. Een eerste ontmoeting moest hij op het laatste nippertje annuleren, de tweede werd maar heel laat vastgelegd. Tijdens onze ontmoeting houden twee jongemannen met een oortje de wacht.

Bondarev had de antioorlogsboodschap na zijn ontslag met veel taalgevoel gebracht. ‘Ik heb me nog nooit zo hard voor mijn land geschaamd’, schreef de diplomaat in een e-mail aan collega’s die hij daarna ook in het Engels op de zakelijke netwerksite LinkedIn deelde. ‘De aanvalsoorlog tegen Oekraïne en eigenlijk tegen de hele westerse wereld die Poetin heeft ontketend, is niet alleen een misdaad tegen het Oekraïense volk, maar ook de zwaarst mogelijke misdaad tegen het Russische volk’, ging Bondarev verder. Volgens hem heeft de dikke hoofdletter ‘Z’, het symbool van steun voor de oorlog, alle hoop en vooruitzichten op een welvarende vrije Russische maatschappij aan diggelen geslagen. Geen enkele Russische diplomaat of zittende politicus heeft de inval in Oekraïne zo nadrukkelijk veroordeeld als Bondarev. Hij sprak in zijn boodschap ook over de machtshonger en de gulzigheid van de Russische elite, die bereid is om over ontelbare lijken te gaan om hun leven in paleizen en op jachten mogelijk te maken. Bondarevs boodschap was een oorlogsverklaring aan het Kremlin.

Dat hij niet langer als diplomaat voor Rusland zou kunnen werken, was voor Bondarev al vanaf de eerste raketinslag op de eerste dag van de oorlog duidelijk. ‘Diplomaten moeten begrip opwekken voor de positie van hun land. Maar als je begrijpt dat de positie van je land compleet fout is en je ze toch nog moet verdedigen, dan word je schizofreen.’

Rusland zal binnenkort niet meer in staat zijn om te produceren.

Bondarev weet nog niet of hij spijt zal krijgen van de beslissing om Poetin en de oorlog te bekritiseren. Hij lacht en lijkt zelf nog niet te geloven hoe absurd zijn situatie is. Op dit moment voelt hij zich helemaal veilig, zegt hij. ‘Misschien te veilig’, voegt hij toe. Dan lacht hij weer. De Zwitserse beschermingsmaatregelen beperken ook zijn vrijheid. De autoriteiten nemen de situatie heel ernstig. Het nieuwe leven dat hij nu samen met zijn vrouw moet leiden, is niet echt comfortabel, vertelt Bondarev. Hij heeft altijd beveiligingsagenten bij zich. Winkelen, met vrienden koken, een spontane wandeling maken: het is allemaal voorbij. De (ex-)diplomaat moet zelfs aan zijn beveiliging vragen hoe laat het is, want de telefoon waarop hij dat anders had nagekeken, mag hij niet meer gebruiken. ‘De veiligheidsdiensten zijn aan het bekijken hoe ze onze situatie een beetje kunnen verbeteren’, zegt hij met een vermoeid lachje. ‘Ik heb bijvoorbeeld meer vrije toegang tot mijn telefoon en laptop nodig. Anders kan ik geen nieuwe baan zoeken.’

Hoewel Rusland zijn diplomatiek paspoort onverwijld introk, mag Bondarev voorlopig in Zwitserland blijven. De regering in Bern gaf hem als teken van welwillendheid twee maanden tijd. Bondarev zou in Zwitserland of in een ander land politiek asiel kunnen aanvragen. Meer wil hij daarover niet kwijt. ‘Voorlopig blijf ik hier’, zegt hij.

Alle bruggen naar Moskou zijn opgeblazen. ‘Meneer Bondarev is niet langer een van ons, hij is veeleer tegen ons’, zei Poetins woordvoerder Dmitri Peskov tijdens een persconferentie. Bondarev veroordeelt de acties van het Russische regime, dat volgens Peskov de steun krijgt van bijna de hele Russische bevolking. De uitspraken van de woordvoerder lijken het enige te zijn wat er in de Russische media over het geval-Bondarev te vinden is. Alleen onafhankelijke Russische media die in Rusland zelf verboden zijn, hebben uitgebreid over de boodschap van de diplomaat bericht. Die media zijn enkel zichtbaar voor wie de technische vaardigheden heeft om de censuur te omzeilen.

Bondarev doorliep twintig jaar lang een voorbeeldige, doorsnee carrière in de diplomatie. Net als zijn ouders studeerde hij aan het Staatsinstituut voor Internationale Betrekkingen van Moskou (MGIMO). Bij die studie hoorde een stage bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, vertelt hij. Voor Bondarev ging de grootste aantrekkingskracht uit van de interessante dienstreizen en de verblijven in het buitenland. Als jonge diplomaat woonde hij onder andere in Cambodja en Mongolië. Al tien jaar houdt hij zich bezig met ontwapening en controle op wapenexport. Voor dat thema was hij sinds tweeënhalf jaar ook bevoegd bij de Russische Permanente Vertegenwoordiging bij de Verenigde Naties in Genève.

Net omdat hij de toestand van de Russische wapenindustrie kent, leek het hem ondenkbaar dat Rusland een groots opgezette aanval op Oekraïne zou aandurven. ‘De Russische wapenindustrie is sterk afhankelijk van de invoer van westerse technologie’, zegt Bondarev. ‘Daarom had ik nooit verwacht dat we een oorlog zouden beginnen, die we de facto tegen het Westen voeren, onze belangrijkste leverancier voor bepaalde machines.’ Volgens hem is het complete grootheidswaanzin. Bondarev schudt het hoofd: ‘De machines die Rusland nodig heeft, zijn nu onderhevig aan sancties. Rusland zal binnenkort niet meer in staat zijn om te produceren.’

Ik was bang dat Poetin kernwapens zou inzetten, omdat daarover openlijk gesproken werd.

Op de eerste dag van de Russische invasie in Oekraïne had Bondarev het gevoel dat er iets onvoorstelbaars was gebeurd. ‘Als je in het nieuws ziet dat de Russische luchtmacht de Oekraïense steden Kiev en Charkiv aanvalt …’ Bondarev laat de zin even in de lucht hangen. ‘Het was alsof je het nieuws uit de Tweede Wereldoorlog aan het volgen was.’ Zijn grootvaders hebben beiden tegen nazi-Duitsland gevochten en zouden zich schamen als ze dit hadden meegemaakt. ‘Vooral tijdens de eerste dagen van de oorlog was ik bang dat Poetin kernwapens zou inzetten. Ook omdat daarover openlijk en intern steeds weer gesproken werd. Collega’s hadden beweerd dat de Amerikanen zeker niet zouden terugslaan als Moskou de eerste raket afvuurde.’ Ook vandaag sluit Bondarev niet uit dat het Kremlin kernwapens inzet.

Oekraïne heeft nu dringend hulp nodig, zegt Bondarev. ‘Wie weet hoeveel zal er anders nog van het land overblijven? Tegen het Russische regime moet je krachtdadig optreden, want het ziet diplomatie als een teken van zwakte. Het zal alleen onderhandelen als het bang is.’ Als het Westen Oekraïne aan Rusland overlevert, vreest Bondarev dat Poetin dat als een uitnodiging zal zien om verder te gaan. ‘Dan is Estland misschien als volgende aan de beurt.’

Bondarev vertelt over een vriend die hem niet steunde in zijn vertrek en hem meteen vroeg of het het waard was om alles zo weg te gooien. ‘Ja’, was Bondarevs antwoord. ‘Nu kan ik tenminste zeggen wat ik denk en voel.’

Hij was al lang voor de oorlog gefrustreerd door zijn werk op het ministerie. Als diplomaat had hij moeite met de groeiende kloof tussen politiek en realiteit. Waarom heeft hij de diplomatieke dienst nu pas verlaten, en niet bijvoorbeeld na de Russische inval in de Krim en de Donbas acht jaar geleden? Bondarev antwoordt ontwijkend: ‘Na de Russische annexatie van de Krim en de bezetting van de Donbas had ik begrepen dat dit beleid waarschijnlijk fout was. Maar ergens hoopte ik dat Rusland een weg uit de ellende zou vinden.’

Bondarev zegt dat hij op het ministerie van Buitenlandse Zaken enkele collega’s had die ontslag wilden nemen, maar het uiteindelijk niet durfden – om financiële redenen, of uit angst voor de gevolgen. ‘Het is niet eenvoudig om vandaag een nieuwe baan te vinden in Rusland, zeker als je met een schandaal uit een openbare dienst vertrokken bent.’ Veel mensen denken bovendien dat ze alleen niks zullen veranderen.

Zijn vrouw speelde een belangrijke rol in zijn beslissing om Poetins oorlog te bekritiseren. ‘Ze had de oorlog zien aankomen’, zegt Bondarev. Enkele dagen ervoor nam ze ontslag bij het bedrijf waarvoor ze werkte. Zijn vrouw was de enige die op voorhand van zijn beslissing afwist. Andere familieleden in Rusland, zo benadrukt Bondarev, steunden zijn acties niet.

Ik kreeg waarschuwingen binnen de Permanente Vertegenwoordiging. Ik moest voorzichtig zijn met mijn kritische commentaren.

Wanneer de diplomaat op dreef raakt over hoe Rusland van het Westen vervreemdde, over de stijgende pensioenleeftijd bij de toppolitici, over de stoere taal van de vroeger veeleer diplomatische buitenlandminister Sergej Lavrov of over de protesten van de Russische oppositie, dan lijkt het alsof hij al eerder op zere tenen getrapt moet hebben. Kort na het begin van de oorlog ontving hij inderdaad directe vermaningen, zegt hij. ‘Ik kreeg waarschuwingen binnen de Permanente Vertegenwoordiging. Ik moest voorzichtig zijn met mijn kritische commentaren.’ De diplomaat was een slechte invloed voor zijn jongere collega’s, werd hem verteld. ‘Maar onze jonge diplomaten zijn ofwel gebrainwasht ofwel zeer conformistisch’, zegt Bondarev. De opleiding aan het Staatsinstituut voor Internationale Betrekkingen van Moskou is volgens hem sterk veranderd sinds zijn afstuderen in 2002. Jongere diplomaten worden sterker geïndoctrineerd.

Bondarev leunt achterover in zijn stoel. Dan vertelt hij over een belangrijke les die hij als jonge student tijdens zijn opleiding tot diplomaat heeft geleerd en die hij zich sindsdien eigen heeft gemaakt. In de lessen Civiele Verdediging had een gepensioneerde kolonel verteld hoe je je bij een atoomramp moest gedragen. ‘Blijf optimistisch’, had de kolonel zijn studenten op het hart gedrukt. ‘Het zal jullie overlevingskansen verhogen.’ Dat is precies wat Boris Bondarev van plan is.