Russische dissidenten zijn nergens nog veilig: ‘Engels spreken in de metro in Moskou is al verdacht’

De overgelopen Russische helikopterpiloot Maksim Koezminov werd doodgeschoten in Spanje. Oppositieleider Aleksej Navalny stierf vorige week in zijn Russische cel. Zijn Russische dissidenten ergens nog veilig? Knack sprak erover met Ruslandkenner Annemarie Gielen van vredesbeweging Pax Christi.

Doorzeefd met kogels. Zo werd het lichaam van de Russische helikopterpiloot Maxim Koezminov vorige week in een ondergrondse parkeergarage nabij het Spaanse Alicante aangetroffen. Eerder was hij overgelopen naar Oekraïne, tot woede van het Kremlin. Het hoofd van de Russische buitenlandse veiligheidsdiensten verklaarde dinsdag dat Koezminov al vanaf zijn ‘verschrikkelijke en vuile misdaad’ eigenlijk ‘een wandelende dode’ was.

Pax Christi heeft al ruim twintig jaar nauwe contacten met Russische dissidenten. Wat dacht u toen u hoorde over de moord op Koezminov?

Annemarie Gielen: Russische diensten hebben overal hun kanalen om mensen op te sporen en executies te plegen. Denk maar aan de moord op de oud-spion Aleksandr Litvinenko, die in 2006 in Londen werd vergiftigd. Het is al bijna twintig jaar vaste prik dat Russen die overlopen of vluchten geviseerd worden door de Russische geheime diensten en de kans lopen om vermoord te worden.

Nieuw is dat Rusland nu zelfs geen betrokkenheid meer ontkent.

Gielen: Specifiek aan de zaak-Koezminov is dat het om een militair in functie gaat. Dat geeft Rusland mogelijk het idee van een soort legitimiteit: ‘Als wij een militaire speciale operatie uitvoeren in Oekraïne en een van onze officieren loopt over, dan geeft ons dat het recht.’ Dat krijgen ze zeker ook gemakkelijk verkocht in eigen land.

Niet alleen in Spanje gebeurt het. In 2018 had je de poging in het VK om ex-spion Sergej Skripal te vergiftigen. In 2019 is in Berlijn een Tsjetsjeense commandant in het hoofd geschoten door een huurmoordenaar.

Gielen: In Wenen en Berlijn zijn nog andere Tsjetsjenen omgebracht. Natuurlijk heb je daar de groep rond de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov die het vuile werk opknapt. Maar zij behoren tot hetzelfde regime als het Kremlin. Ik weet niet of de voorbije jaren méér moorden gebeuren dan voorheen. Sinds Vladimir Poetin aan de macht is, is het een wel vaker gebruikte methode. Onder zijn voorganger Boris Jeltsin was er niet zo’n zware repressie.

Toen in augustus het vliegtuig van Wagner-baas Jevgeni Prigozjin neerstortte, was niemand nog echt verrast.

Gielen: Op een bepaald moment leek het erop dat Wagner soloslim speelde. Het was te verwachten dat Poetin dat niet zou dulden, ook al kreeg de groep lang vrij spel. Prigozjins plotse mars richting Moskou leek mij haast een soort zelfmoordactie. Met zijn hoogmoed is het niet goed afgelopen. Als Rusland iemand wil liquideren, dan zal het daar altijd in slagen. Daar twijfel ik niet aan.

Bent u zelf ooit bang geweest, gelet op uw activiteiten rond Rusland?

Gielen: In 2007 bracht ik met een delegatie van de Europese Groenen een bezoek aan Moskou. Ik had het nodige visum op zak. Maar bij aankomst in Moskou werd ik uit de rij gepikt en kreeg ik te horen dat ik een ‘ongewenst persoon’ was. Met de eerstvolgende vlucht moest ik terug naar huis. Dan voel je je natuurlijk niet veilig. Ook met mijn werk rond de Tsjetsjeense oppositie maakte ik me niet populair in Rusland. Ik had contact met Ahmed Zakaev, die in ballingschap woont in Londen. Voor het Kremlin is hij terrorist nummer één. Dan weet je dat je in the picture loopt. Mijn contacten hebben me gezegd: ‘Zolang Poetin aan de macht is, is het beter dat je niet naar Rusland komt.’

Intussen onderhoudt Pax Christi wel nauwe banden met partnerorganisaties in Rusland.

Gielen: Een paar keer per week sta ik met Russen in contact. Maar een aantal van onze partnerorganisaties hebben intussen wel de deuren moeten sluiten. Dat komt door die fameuze wet op ‘buitenlandse agenten’. Organisaties die financiering ontvangen uit het buitenland, moeten dat kenbaar maken. Dat wordt beschouwd als buitenlandse inmenging. Een kleine, onschuldige organisatie waar wij mee samenwerkten – het Huis van Vrede en Geweldloosheid – moest om die reden de boeken sluiten. Ook een andere partnerorganisatie, Memorial International, is inmiddels opgedoekt. Twee maanden later startte de oorlog in Oekraïne. Wat mij betreft, was dat géén toeval.

Zijn er überhaupt nog onafhankelijke middenveldorganisaties in Rusland?

Gielen: De Soldatenmoeders van Sint-Petersburg zijn nog altijd niet bestempeld als buitenlandse agent. Ze zijn ook héél voorzichtig. Het enige wat zij doen, is informatie uit de grondwet en de Russische wetgeving kenbaar maken aan families en aan jongeren. Verder werkt Pax Christi in Rusland samen met de beweging De Zachte Kracht, opgericht kort voor het begin van de Oekraïne-oorlog. Ze proberen op basis van respect, mededogen en liefde excessen inzake corruptie, straffeloosheid en willekeur tegen te gaan.

Na het overlijden van oppositieleider Aleksej Navalny vorige week, waagden Russen zich wél op straat om hun ongenoegen te uiten.

Gielen: Van contacten ter plaatse verneem ik dat eigenlijk heel veel mensen zouden willen protesteren. Maar ze durven niet. Omdat er zo veel geklikt wordt.

Bedoelt u zoals in de voormalige DDR, waar de Stasi overal ogen en oren had?

Gielen: Precies. En dat gaat ver. Russische vrouwen met wie ik contact heb, zeggen me dat ze vermijden om Engels te spreken in de metro. Want dan kan de politie onmiddellijk hun gsm opvragen en beginnen te checken wat daar allemaal op staat. Is de inhoud verdacht, dan worden ze meegenomen.

Als je dan weet dat je voor een kleinigheid al tot tien jaar gevangenisstraf kunt krijgen, dan kun je je wel voorstellen waarom Russen soms liever thuis blijven. Ze voelen dat hun marge om te protesteren heel beperkt is. En desondanks blijven er wel mensen op straat komen. Of ze onderhouden contacten via Telegram-kanalen. Het is dus niet zo dat er in Rusland helemaal géén dissidentie meer leeft. Maar de angst om in de gevangenis te vliegen is groot.

Terecht?

Gielen: De gevangenissen zitten er vol met mannen en vrouwen die niet meer gedaan hebben dan een blad omhoog houden, een Facebookbericht posten of op café iets zeggen wat iemand aan het naburige tafeltje niet aanstond. En vlieg je de bak in, dan weet je dat je niets kunt beginnen. Geen enkele advocaat kan je vrij krijgen.

Het is in Rusland zeer moeilijk om nog eender welk verzet te plegen. Stel dat voor Navalny niet honderden maar honderdduizenden Russen op straat waren gekomen, dan kan ik me indenken dat de Russische overheid géén antwoord klaar had. Zo veel mensen kun je niet ineens in de gevangenis steken. Maar het ontbreekt vandaag aan mobilisatiekracht.