Russische cartooniste Victoria Lomasko vluchtte naar Brussel: ‘Rusland implodeert binnen het jaar’

Victoria Lomasko, een van Ruslands beroemdste cartoonisten, is begin deze maand naar Brussel gevlucht. Aan Knack doet ze voor het eerst haar verhaal.

‘Sinds het begin van de oorlog zat ik op een tijdbom’, zegt Victoria Lomasko (44). ‘Ik wist dat de repressie zou escaleren, en dat ze me zouden komen halen. Vandaag, morgen, wie zal het zeggen? Ondertussen zwollen de geruchten aan over een invoering van de krijgswet. Dan zou ontsnappen geen optie meer zijn.’

Begin deze maand ruilde Lomasko haar flat in Moskou in voor een Brusselse zolderverdieping. Ze slaagde daarin met de hulp van Hanne Phlypo van Clin d’Oeil Films, die de voorbije twee jaar een documentaire over haar produceerde, als onderdeel van Draw for Change, een internationale serie over vrouwelijke cartoonisten.

Lomasko nam afscheid van haar moeder en stapte op 4 maart met haar kater op het vliegtuig naar Parijs. ‘Ik beschouw mezelf niet als een vluchteling. Zodra het regime is gevallen, ga ik terug. Over niet veel meer dan een jaar, schat ik, het wordt zoals met de implosie van de Sovjet-Unie in 1991: plots en onverwacht. Omdat niemand er nog in geloofde en het verrottingsproces al heel lang bezig was. Rusland, dat zijn veel verschillende, contrasterende realiteiten, maar over één ding zijn alle gewone mensen het eens: dat de overheid geen project of perspectief heeft voor het volk. Het Kremlin is ook elke voeling met de jongeren kwijt. Hoe kan het anders als je bedenkt dat de machthebbers mannen van zeventig zijn?’

Russische exodus

‘Mensen vragen me voortdurend wat de modale Rus van de invasie vindt’, zegt Lomasko. ‘Wel, niemand kon het geloven. We hadden al zo veel economische problemen. Vooral voor het platteland waren de gevolgen van de pandemie desastreus. Hoe zouden we dan geld en energie hebben voor dit avontuur? De annexatie van de Krim in 2014 werd door velen toegejuicht, maar meer hoefde echt niet. De meningen over Poetin zijn verdeeld. Ik schat dat dik een derde van de bevolking absoluut tegen is, dat zijn de mensen die zich nu te pletter schamen. Verschrikkelijk vind ik dat. Schaamte leidt alleen maar tot depressie en inertie. Dagelijks lees ik op sociale media over mensen die nergens meer aan toekomen, ze huilen alleen maar. Daar wordt geen enkele Oekraïense burger beter van.’

‘Een ander deel – wellicht de meerderheid – zit in zo’n dramatische economische situatie dat er geen energie of tijd overblijft om zich om de politiek te bekommeren. Hun tragische bestaan is helemaal anders dan dat van de stedelijke middenklasse, die het land al lang wil verlaten en haar spaargeld op tijd heeft afgehaald. Ze krijgen niet veel media-aandacht, maar het leger vertrekkers zwelt aan. Je merkt het aan de kleinste dingen. Neem de dierenwinkels: de reismanden voor honden en katten zijn er uitverkocht – ik kwam erachter toen ik er een voor mijn kater zocht. De winkelbediende wilde ook graag weg, zei ze, maar daar had ze het geld niet voor.’

Lomasko vindt het vervelend dat westerlingen niet begrijpen waarom er niet méér wordt betoogd tegen de oorlog. ‘Mensen hier hebben geen idee van de angst voor de repressie, noch van de consequenties van politieke actie. Wie het op sociale media over een invasie heeft, riskeert zijn job te verliezen, van de universiteit te worden verbannen of erger. Demonstranten worden zwaar beboet en daarna ook berecht. Potentieel twintig jaar cel, dat is toch niet niks? Protesteren tegen de oorlog is je leven wagen. Je vergooit je toekomst. En toch hebben duizenden het gedaan, zonder enig uitzicht op resultaat. Kijk naar wat er in Belarus is gebeurd. De protesten tegen de zesde ambtstermijn voor president Aleksandr Loekasjenko, die in augustus 2020 begonnen, trokken massa’s mensen en hielden maandenlang aan. Ik was jaloers op de eensgezindheid en de moed van die mensen. In een bagagetas achter in een minibus liet ik me de grens over smokkelen, om eraan te kunnen meedoen. Maar het duurde niet lang voor de arrestaties begonnen. De westerse aandacht voor de strijd was verslapt, vele honderden mensen werden opgepakt en systematisch gemarteld. Sommigen kregen lange celstraffen. En ondertussen zit die dictator nog altijd in het zadel.’

Monddood

Lomasko bracht de afgelopen kwarteeuw in Moskou door, maar ze is een kind van dat andere, onzichtbare Rusland. Ze groeide op in Serpoekhov, 100 kilometer bezuiden Moskou. ‘Ik zou ontsnappen, dat wist ik als kind al. Weg van een gewelddadige, controlerende vader, en van een stadje waar alles teloor is gegaan en mensen met heimwee terugdenken aan de Sovjettijden.’ Na een opleiding aan een kunstschool begon Lomasko ‘notities’ van de realiteit te maken. ‘Ik heb er heel bewust voor gekozen om werk te maken dat niet bedoeld is voor het kleine clubje van liberale, bemiddelde mensen in grote steden.’ En dus maakte ze boeken en series over jeugddelinquenten, prostituees, uitgebuite arbeiders, de processen van opposanten, het dagelijkse leven in provinciesteden of de democratiseringsprotesten in Belarus. Ondertussen is haar werk in zeven talen vertaald en werden tentoonstellingen georganiseerd in New York, Angoulême, Manchester, Madrid en Berlijn. Haar jongste boek, The Last Soviet Artist, vertrok een week voor de oorlog naar uitgeverijen in Frankrijk, Spanje, de VS en Duitsland.

In eigen land werd Lomasko monddood gemaakt. ‘Naar aanleiding van de Franse en Spaanse vertaling van Other Russias (2017) wilden we graag een Russische editie publiceren. Ik nam contact op met een advocaat om te horen wat de risico’s waren. “Het is niet helemaal duidelijk”, zei de man. “Ik schat vijf à tien jaar cel.”‘

Nieuw IJzeren Gordijn

Lomasko’s laatste expo in Rusland dateert van vijf jaar geleden. ‘Ik nam deel aan de Garage Triennial of Russian Contemporary Art in Moskou, met een krant vol verhalen. De curatoren zetten er toen al een bordje bij dat “de auteur persoonlijk verantwoordelijk is voor de naar voren gebrachte standpunten”. Toen we diezelfde instelling vorig jaar benaderden met de vraag om een muurschildering te maken in het kader van de documentaire, werd de boot afgehouden. Ze hadden naar eigen zeggen “geen mensen die dit soort dingen kunnen cureren”‘.

De Russische cartooniste kan haar verhalen in Rusland niet tonen, en vreest dat hetzelfde nu zal gebeuren in het Westen. ‘Het ene na het andere initiatief wordt gecanceld, louter op basis van mijn nationaliteit. Een Zwitserse uitgever was geïnteresseerd, maar op dag twee van de oorlog liet hij weten “andere plannen te hebben”. Of je krijgt te horen dat er “uiteindelijk toch geen budget werd gevonden”. Met andere woorden, ze zijn er niet eens eerlijk of duidelijk over. Die reacties deden me denken aan de smoes die een Moskouse kunstgalerie in 2012 bedacht om mijn expo op het laatste moment af te gelasten. “Er zijn problemen met de wetgeving inzake brandveiligheid”, heette het.’

‘Op die manier wordt in Rusland een nieuw IJzeren Gordijn opgetrokken. Zowel door onze overheid, met haar propaganda over het monsterlijke Westen dat ons wil vernietigen, als door buitenlandse staten en organisaties. Zelfs al hebben we ons leven gewijd aan de strijd voor een beter Rusland, toch zijn we schijnbaar medeschuldig aan wat nu gebeurt. Hetzelfde geldt voor de sancties: die treffen ook het deel van de samenleving dat volstrekt gekant is tegen alle aspecten van Poetins beleid. De strafmaatregelen zijn om verschillende redenen contraproductief. Ten eerste zijn wij het gewend om te lijden: kijk naar de afgelopen eeuw, het was niets anders. Mijn vader werd tijdens de Tweede Wereldoorlog geboren in een ruïne, de meest voedzame maaltijd was kraaiensoep. In de daaropvolgende decennia ging het iets beter, maar toen kwam het trauma van de economische instorting van de jaren negentig. Andermaal: armoede, geweld, instabiliteit. Bovendien ziet de modale Rus de sancties niet als een gevolg van Poetins invasie, maar juist als bewijs van de vastberadenheid van het Westen om ons land te vernietigen. Met andere woorden: de strafmaatregelen spelen het Kremlin in de kaart.’