Rusland heeft meer kinderen nodig, maar Russen geven niet thuis

Met een verbod op ‘propaganda’ die een levensstijl zonder kinderen promoot, hoopt Rusland zijn dramatische bevolkingscijfers op te krikken.

Het was lange tijd een populaire catchphrase waarvan jonge Russen zich graag bedienden: in de USSR is er geen seks. Het probleem lijkt ondertussen voort te leven in de Russische federatie, de grootste staat uit de toenmalige Sovjet-Unie. Rusland liet in de eerste helft van dit jaar het laagste geboortecijfer in 25 jaar optekenen. Voor zover er in Rusland wél seks is, leidt die niet tot kroostrijke gezinnen.

Het mag niet verbazen dat de Russische overheid drastische maatregelen belooft. Afgelopen week stemde het Russische parlement een wet die ‘propaganda voor het bewust weigeren van voortplanting’ verbiedt. Zoals eerdere Russische wetten het al strafbaar maakten om homoseksualiteit en pornografie als normaal voor te stellen, is het voortaan verboden om openlijk een kinderloze levensstijl voor te staan. ‘We moeten er alles aan doen opdat de nieuwe generaties van onze burgers opgroeien met traditionele familiewaarden,’ aldus parlementsvoorzitter Vjatjeslav Volodin nadat de wet werd goedgekeurd.

De gevolgen van de wet zijn potentieel enorm. Burgers riskeren per inbreuk een boete tot 100.000 roebel (ongeveer 950 euro), voor organisaties kan de boete oplopen tot een miljoen roebel (9500 euro). Als de overtredingen op internet gebeuren, kan de boete oplopen tot 5 miljoen roebel (ongeveer 47.360 euro). In de Russische krant Komsomolskaja Pravda geeft de Russische jurist Ivan Melnikov aan Russen de tip om hun internetgeschiedenis ‘op te schonen’. Melnikov waarschuwt dat ook gesprekken aan de keukentafel in theorie strafbaar zijn.

Drie kinderen per vrouw

De nieuwe wet wordt voorgesteld als een manier om de Russische geboortecijfers op te krikken. Ruslands slechte demografie is een bezorgdheid die Vladimir Poetin al bijna twee decennia uitspreekt. In 2006 noemde Poetin de lage Russische geboortecijfers al een van zijn voornaamste prioriteiten. Naast een alcoholplan en betere weginfrastructuur (om minder Russen een vroege dood te doen sterven) ijverde Poetin voor méér migratie, en stelde hij een hele serie maatregelen voor om het aantal geboortes te verhogen. Er gaat sindsdien geen gelegenheid voorbij of Poetin benadrukt het belang van grote gezinnen. Reeds in 2012 stelde Poetin dat drie kinderen per vrouw misschien wel de norm moet worden. Tegen eind 2023 suggereerde hij al dat het er gerust acht per vrouw mochten zijn.

De Russen geven hun leider gelijk. In een recente peiling van VTsIOM, een van Ruslands voornaamste opinieonderzoekers, vindt 48 procent van de ondervraagden dat een ‘ideaal gezin’ minstens drie kinderen heeft voor ‘een gelukkig leven’. In 2014 lag dat percentage slecht op 34 procent.

Alleen blijken de Russen die ambities niet waar te maken. In de eerste helft van 2024 liet Rusland het laagste geboortecijfer in 25 jaar optekenen. Per maand worden er nu minder dan 100.000 kinderen geboren, terwijl het aantal overlijdens – mede door de oorlog in Oekraïne – gevoelig is toegenomen. Zelfs Vladimir Poetin raakt niet over zijn eigen lat. Zowel met zijn eerste vrouw Ljoedmila als met zijn huidige vriendin Alina Kabajeva heeft hij telkens ‘slechts’ twee kinderen.

Golfbeweging

De Russische overheid stelt nochtans heel wat in het werk om Russen tot voortplanting aan te zetten. In 2022 kondigde Poetin aan dat Rusland opnieuw de oude ‘moeder-heldin’-onderscheiding uit de Sovjetunie zou toekennen aan vrouwen die minstens tien kinderen baren. 2024 werd uitgeroepen tot het ‘Jaar van het Gezin’. Er gaan stemmen op om de oude taks op kindloosheid uit de Sovjetunie opnieuw in te voeren – toen betaalden alleenstaanden zonder kinderen een extra belasting waarmee weeshuizen werden gefinancierd. Ook het recht op abortus wordt steeds nadrukkelijker in vraag gesteld.

Het is nochtans duidelijk dat geen van die maatregelen het geboortecijfer significant zullen verhogen. ‘Dat heeft alles te maken met de specifieke structuur van de Russische bevolking,’ zegt Salavat Abylkalikov, die als lid van de Council for At-Risk Academics verbonden is aan de Universiteit van Northumbria in Newcastle. ‘Om de 25 à 30 jaar maakt de Russische demografie een golfbeweging. Omdat er weinig kinderen geboren werden tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, valt het aantal geboortes ook in de jaren zeventig terug. Het is dan immers aan die “kleinere” oorlogsgeneratie om kinderen te krijgen. Omdat er minder twintigers en dertigers zijn om kinderen te krijgen, loopt het aantal geboortes meteen terug.’

Bovendien valt ook het vruchtbaarheidscijfer de voorbije jaren terug. In 2016 lag het aantal kinderen per Russische vrouw nog op 1,78, dan ligt het vandaag nog op 1,41. Ter vergelijking: voor Belgische vrouwen ligt het vruchtbaarheidscijfer op 1,47. Abylkalikov voorspelt dat het Russische geboortecijfer tot het begin van de jaren 2030 zal blijven afnemen. ‘Zelfs als het vruchtbaarheidscijfer zou toenemen, zal het totale aantal geboortes blijven dalen,’ aldus Abylkalikov.

Oorlog als stabilisator

Abylkalikov gelooft niet dat het Kremlin in staat is de demografische crisis onder controle te krijgen. ‘Rusland besteedt minder dan 1 procent van zijn bnp aan gezinsbeleid, terwijl landen als Frankrijk of België drie keer zoveel uitgeven,’ zegt Abylkalikov. ‘Alleen: Rusland kán de komende jaren geen extra geld aan gezinnen besteden, want het heeft alle middelen nodig voor de oorlog. En dus kan de overheid alleen dreigen, verbieden en propaganda verspreiden. Zelfs als ze weten dat ze daarmee hun geboortecijfers niet zullen opkrikken.’

Paradoxaal genoeg lijkt de oorlog voorlopig een stabiliserend effect te hebben op het geboortecijfer. ‘Aanvankelijk hadden we verwacht dat het geboortecijfer door de oorlog nóg meer zou dalen,’ zegt Abylkalikov. ‘De oorlog heeft het onverwachte effect dat bepaalde arme delen van de Russische maatschappij nu wel voldoende geld hebben om een gezin te starten. Mannen die naar het front gaan, verdienen soms wel zes keer meer dan voorheen. Bovendien verdienen veel Russen nu goed geld in de oorlogsindustrie die op volle toeren draait.’

Toch is ook dat effect slechts tijdelijk, vermoedt Abylkalikov. ‘Rusland staat weldegelijk voor enorme economische problemen. Voorlopig is het regime erin geslaagd om de bevolking redelijk goed af te schermen, maar de kans is groot dat dat niet blijft duren.’ Hij maakt de vergelijking met Iran, waar het geboortecijfer in de jaren na de zware economische sancties van 2017 kelderde.

Bovendien zal de oorlog ook op lange termijn enorme effecten hebben. Zelfs volgens de meest conservatieve schattingen zijn nu al meer dan 75.000 Russen gesneuveld sinds het begin van de grootschalige invasie. Er zijn bovendien ook honderdduizenden gewonden, die niet zelden hulpbehoevend zijn voor de rest van hun leven. Dat verkort de levensverwachting, en verkleint daardoor de kans dat ze nog kinderen krijgen. Bovendien zorgt de oorlog voor meer emigratie, en maakt het Rusland minder aantrekkelijk voor migranten.

Buitenlandse dreiging

Opmerkelijk genoeg kadert het Russische regime de nieuwe wet als een soort antwoord op een westerse aanval. In Russische media wordt voortdurend het neologiscme tsjajldfri (childfree) gebruikt om het fenomeen te duiden. Daarmee suggereert de Russische overheid dat het idee om geen kinderen te nemen ‘volksvreemd’ is: het is een verwerpelijke ideologie uit het verdorven Westen, en kan geen bewuste keuze zijn van Russen die niet de zin of de middelen hebben om kinderen te krijgen.

Het probleem met die aanpak is dat de Russische staatspropaganda de ‘verkeerde Russen’ overtuigt wanneer het over propaganda gaat. Het enthousiasme voor grote gezinnen bevindt zich vooral bij de oudere generaties die enthousiast de president steunen, maar wel te oud zijn om nog kinderen te krijgen. In de VTsIOM-peiling vindt maar liefst 61 procent van ze 75-plussers dat een gelukkig gezin minstens drie kinderen hoort te hebben. Bij tieners en twintigers is dat slechts 24 procent. Meer nog: maar liefst 22 procent zegt expliciet dat ze liefst geen kinderen willen.

Rusland houdt grootste wervingscampagne ooit, met dank aan Oekraïense aanval op Koersk

Onbetrouwbare cijfers

Een bijkomend probleem is dat cijfers in Rusland fundamenteel onbetrouwbaar zijn. Rusland heeft geen centraal bevolkingsregister, en de volkstellingen zijn notoir incorrect. Kort door de bocht: niemand weet écht hoeveel Russen er zijn. Volgens de laatste volkstelling van 2021 bedraagt het bevolkingsaantal van Rusland 144,7 miljoen (147,2 miljoen als de bezette Krim wordt meegeteld). ‘Dat is een overschatting,’ zegt Abylkalikov. ‘Het zijn er met zekerheid enkele miljoenen minder.’ Volgens sommige demografen ligt het echte aantal Russen onder de 140 miljoen, en misschien zelfs lager.

Bovendien lijkt binnen het Russische regime het idee te bestaan dat de oorlog in Oekraïne een oplossing kan zijn voor Ruslands demografische uitdagingen. Door een deel van de Oekraïense gebieden op te slokken, zou Rusland zijn demografische cijfers kunnen opsmukken. ‘Het is een gedachte die écht leeft binnen het staatsapparaat,’ zucht Abylkalikov. ‘Toen ik nog in Rusland werkte, heb ik ambtenaren voortdurend uitgelegd dat Oekraïne een nog grotere demografische crisis doormaakt dan wij. In Donetsk en Loehansk zijn zowat alle jongeren gevlucht. Als Rusland die gebieden integreert, komen er vooral gepensioneerden bij die eigenlijk enkel geld kosten.’