Rusland en het Westen: ‘Voor Poetin is het de macht of de dood’

Al bijna 25 jaar doorkruist de Nederlandse schrijver Pieter Waterdrinker alle uithoeken van de Russische wereld. Een terugblik op alweer een bewogen jaar in de geschiedenis van Rusland.

In het leven van de gemiddelde Rus was 18 maart misschien wel de saaiste dag van het jaar. Zelfs Pieter Waterdrinker kan zich met de beste wil van de wereld niet meer herinneren wat hij op de dag van de presidentsverkiezingen deed. ‘Ik vermoed dat ik zoals elke zondag rondliep in Moskou’, zegt hij wanneer we hem in hartje Amsterdam spreken tijdens een bezoek aan zijn geboorteland.

Waterdrinker woont en schrijft al bijna 25 jaar afwisselend in Moskou en Sint-Petersburg. Hij kent het land door en door. ‘De herverkiezing van Vladimir Poetin is voor veel Russen een fact of life, iets wat gewoon gebeurt. Vergeet niet dat hij al achttien jaar aan de macht is. De meeste Russische twintigers hebben nooit een andere leider gekend.’

Nee, doe dan maar de plechtige inauguratie. En dan vooral de beelden van Poetin die in zijn dooie eentje door de onmetelijke hallen van het Kremlin stapt, in een geblindeerde limousine geflankeerd door motorrijders naar de grote feestzaal wordt geëscorteerd en daar te midden van het bladgoud gecelebreerd wordt door de fine fleur van de Russische elite. ‘Ik heb die beelden wel honderd keer bekeken’, zegt Waterdrinker. ‘Hoe de nieuwe tsaar gevierd wordt door zijn gevolg, met alle parafernalia die erbij horen.’

Inmenging in de Amerikaanse verkiezingen? Onzin! Russen zijn te lui om te plannen.

Waarom kiest Poetin voor zo’n vertoon? Wat wil hij uitstralen?

Pieter Waterdrinker: Het imperiale. Macht. Ik zie Poetin als een literair figuur. Mijn roman Tsjaikovskistraat 40 gaat over mijn appartement in Sint-Petersburg. Het ligt vlak bij het portiek waar Poetin opgroeide, een ronduit armoedig gebouw waar de ratten en kakkerlakken over elkaar kropen. Wanneer ik op de roltrap van het Tsjernysjevskaja-metrostation sta, bedenk ik me vaak dat hij hier ook duizenden keer moet hebben gestaan. Ik vraag me af of hij nooit zin heeft om terug te keren naar zijn oude buurt, om weer op die roltrap te staan.

U lijkt wel medelijden te hebben.

Waterdrinker: Hij woont toch in een gouden kooi? Ja, hij is miljardair, en uiteraard heeft hij voor zichzelf gezorgd, maar hij kan er niets mee. Poetin kan niet op een jacht rondvaren of een voetbalclub kopen zoals Roman Abramovitsj. Die eenzaamheid zie je bij veel leiders. Als je achttien jaar aan de macht bent geweest, ga je onvermijdelijk toch in je eigen sprookje geloven. Je kunt je afvragen wat hij nog te zien krijgt. De Russische regisseur Vitali Manski maakte onlangs Putin’s Witnesses, een documentaire over de beginjaren van Poetin. In die beginjaren zie je hem een heleboel opmerkelijke dingen zeggen. Dat het lot van dictators niet te benijden is, dat hij na zijn ambtsperiode weg wil om te gaan leven. (droog) Daar denkt hij nu waarschijnlijk anders over.

Poetin is dit jaar begonnen aan zijn laatste wettelijke ambtstermijn. Denkt u dat hij over zes jaar opstapt?

Waterdrinker: Ik denk dat hij op twee benen hinkt en dat hij het liefst van al weg wil. Het punt is dat hij geen exitstrategie heeft. In Rusland is ex-president een gevaarlijke status. Ook tegen Poetin bestaat kompromat, compromitterend materiaal waarmee zijn tegenstanders hem onder druk kunnen zetten. Als Poetin opstapt, kan zijn opvolger hem dus gewoon in de gevangenis gooien. Ik denk dat hij bang is om geen macht meer te hebben. Als hij een systeem had gecreëerd waarin hij na zijn aftreden immuniteit heeft, was hij allang afgetreden. Het is voor Poetin of de macht, of de dood.

Ik citeer graag even uit mijn verhalenbundel Montagne Russe: Rusland is tegelijk een achtbaan en een teletijdmachine. Het Rusland van Anna Karenina lijkt nog altijd op het huidige Rusland. De verhouding tussen mannen en vrouwen is vrijwel dezelfde. Er is nog steeds een enorme afstand tussen arm en rijk. Zoals de adel in de negentiende eeuw afgesloten van het gewone volk leefde, zo woont Poetin vandaag op zijn landgoed in Novo-Ogarjovo, omringd door oligarchen en vertrouwelingen die hun kinderen naar buitenlandse universiteiten zenden. Het was in de Sovjettijd niet anders. Ik zat in de jaren tachtig eens in een café met zo’n meisje van wie de vader in het leger zat. Plots stelde ze me voor naar Tbilisi te gaan. Toen ik haar zei dat er ’s avonds geen treinen meer reden, haalde ze haar schouders op. Ze kon via haar vader gewoon een vliegtuig regelen. Je kon in die tijd geen spijkerbroek krijgen, maar de kinderen van de rode adel vonden het doodnormaal om een privévliegtuig te hebben.

Hoe kijken Russische jongeren naar Poetin?

Waterdrinker: Op dezelfde manier als jongeren indertijd naar Leonid Brezjnev keken. Hij is bez voprosa: je stelt je er geen vragen bij dat hij voor altijd aan de macht blijft. Voor hen lijkt het alsof Poetin eeuwig is. Aan de andere kant schelden ze ook op hem, zoals elke bevolking haar politici soms verwenst. Poetin heeft het blijvende sterke punt dat hij aan de macht is gekomen na de troebele jaren negentig en voor stabiliteit heeft gezorgd.

Je moet die patriottische gevoelens nu ook weer niet overdrijven. Tijdens het WK voetbal vond iedereen het heerlijk dat de nationale ploeg het zo goed deed. Maar toen ze werden uitgeschakeld, was dat Ruslandgevoel onmiddellijk weer verdwenen. Ik denk dat het met Poetin ook zo zal gaan. Iedereen is vóór, omdat er geen alternatief is. Maar zodra hij dood is, zal elke Rus je vertellen dat hij die Poetin nooit echt heeft gemogen.

Vindt u het vreemd dat Russische jongeren niet in opstand komen tegen de zittende macht?

Waterdrinker: (zucht) Ik begrijp het heel goed. Russische jongeren zijn niet zo anders dan Nederlandse jongeren: je roeit met de riemen die je hebt en probeert er het beste van te maken. Ze studeren, proberen hun leven uit te bouwen. In Rusland word je nu eenmaal sneller oud dan in het Westen. Veel van de meisjes die in 2012 op de barricaden stonden, zag je een jaar later al daten met een jongen die een leuke baan had op het Kremlin. Op je negentiende ben je een revolutionair en twee jaar later trouw je met de zittende macht. Dat pragmatisme zit erin gebakken.

Vindt u het vreemd dat de Russische jeugd niet meer westersgezind is?

Waterdrinker: Russen hebben tegelijk een minder- en een meerderwaardigheidscomplex. Hoe meer geprivilegieerd, des te nationalistischer zijn ze. Ze weten dat het een verloren zaak is, maar tegelijk is de roebel stabiel, je kunt reizen, leven. Zelfs als je geen geld hebt, wil je je waardigheid behouden. Moskou is wonderschoon, helemaal gerenoveerd. Daar halen de Russen trots uit. Dan kunnen wij wel zeuren over democratie en politieke vrijheden. Zij zeggen: ‘Dan maar niet.’

Tegenwoordig zendt de belangrijkste overheidszender elke week een programma uit dat de week van Vladimir Poetin samenvat. Hoe kijkt u daarnaar?

Waterdrinker: Het is een typisch Kremlinverschijnsel: ze zijn geschrokken van zijn dalende populariteitscijfers, omdat hij de pensioenleeftijd fors heeft opgetrokken. En dus flansen ze gauw een programma in elkaar.

Het komt nooit meer goed tussen Poetin en Merkel. Zeker sinds Poetin vorig jaar zijn hond meenam naar een ontmoeting met Merkel.

Voor westerlingen komt het programma zeer gekunsteld over. Hoe kijken Russen ernaar?

Waterdrinker: Luister, propaganda werkt. Oók slechte propaganda. Ze doen dit al achttien jaar. Ik herinner me hoe Poetin aan het begin van zijn carrière, toen hij nog totaal onbekend was, zichzelf liet filmen terwijl hij zijn lerares van vroeger bloemen ging brengen. Zijn rating sprong van niets tot boven de vijftig procent.

Hebben Russen dan geen bullshitdetector?

Waterdrinker: Er bestaat in beperkte mate vrije pers in Rusland, maar op het einde van de dag is er maar één medium dat ertoe doet: Pervyj Kanal, de overheidszender. Iedereen kijkt Pervyj Kanal, en je gelooft gewoon wat je ziet. Ik lees alle westerse kranten, ik weet dus maar al te goed dat de Russische televisie pure propaganda produceert. Maar zelfs ik vind het moeilijk om er niet in mee te gaan als ik ’s avonds de tv aanzet.

Hoe kijkt u naar de Amerikaanse beschuldigingen dat het Kremlin de Amerikaanse verkiezingen heeft proberen te beïnvloeden?

Waterdrinker: Ik erger me enorm aan het beeld van Poetin die als een James Bond-slechterik door het raam gluurt en plannen smeedt tegen het Westen. Het is pure waanzin. Russen doen maar wat. Ze zijn te lui en te lamlendig om te plannen, Rusland is één grote improvisatieoefening. Natuurlijk hebben ze die trollenfabriek en prikken ze nu en dan wat. Maar het idee dat Rusland de Amerikaanse verkiezingen heeft vervalst, is te gek voor woorden. Russen lachen zich kapot bij de gedachte dat ze erin geslaagd zouden zijn om Trump verkozen te krijgen. Ze zijn in het Kremlin echt wel met andere dingen bezig. Ze hebben er een dagtaak aan om het land bij elkaar te houden.

In maart was er ook de moordpoging op de voormalige Russische spion Sergej Skripal in het Britse Salisbury.

Waterdrinker: Ik geloof niet dat Poetin daarvan op de hoogte was. Het idee dat niets in Rusland beweegt zonder hem vind ik echt absurd. Er zijn tientallen inlichtingendiensten en veiligheidsafdelingen die voortdurend operaties uitvoeren.

Stel dat Angela Merkel en Emmanuel Macron u morgen bellen met de vraag hoe ze met Poetin moeten omgaan. Wat zou u hun adviseren?

Waterdrinker: Het wordt nooit meer wat tussen Poetin en Merkel. Zeker sinds Poetin vorig jaar zijn hond meenam naar een ontmoeting met Merkel. Terwijl hij donders goed wist dat Merkel als de dood is voor honden. (denkt na) Ik stel me vragen bij de kennis die Europese leiders hebben over Rusland. Hoe kun je onderhandelen met een land waarover je nog steeds in clichébeelden denkt? Ik had onlangs een gesprek met Stef Blok, de nieuwe Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken. Die had nauwelijks vijf minuten nodig om te tonen dat hij helemáál niets weet van Rusland. Het gaat enkel over hoe we ‘onze tanden moeten laten zien’ tegen Russische agressie. Niemand doet de moeite om Rusland werkelijk te begrijpen.

Je kunt Poetin enkel begrijpen als je beseft waar hij vandaan komt. Poetin is geboren in Leningrad, kort nadat er tijdens de blokkade door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog een miljoen doden waren gevallen. Poetins eigen broer is tijdens die blokkade gestorven. Als Poetin dus iets zegt over de dreiging van oorlog, dan betekent dat écht iets. Dat is onvergelijkbaar met de links-liberale geprivilegieerde omgeving waarin iemand als Emmanuel Macron is opgegroeid. Bij ons is geschiedenis iets wat je laat rusten en een keer in het jaar herdenkt. In Rusland is geschiedenis gewoon alomtegenwoordig.

Denkt u dat meer begrip voor Rusland de relaties zal verbeteren?

Waterdrinker: Ik denk dat het Westen psychologische fouten heeft gemaakt. We hebben de NAVO uitgebreid terwijl we goed wisten dat we beloofd hadden dat niet te doen. Ben Bot, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken in Nederland, zei het in het begin van de jaren 2000: ‘Rusland is zwak, we moeten nu even doorpakken.’

U vindt het Westen hypocriet.

Waterdrinker: Dat is toch zo? Ik heb me verschrikkelijk gestoord aan de manier waarop de Nederlandse inlichtingendiensten een show hebben opgevoerd nadat ze die Russische hackers in Den Haag hadden opgepakt. Alsof de Fransen, de Britten of wij Nederlanders niet exact hetzelfde doen. Hoeveel staatsgrepen heeft Amerika niet gesteund? Hoeveel landen zijn zij niet binnengevallen? Maar als ik dat zeg, rechtvaardig ik zogezegd de Russen. (pauzeert) Kijk, ik vind het ook maar niets dat de Krim geannexeerd wordt. Ik zeg alleen dat Poetin geen ongelijk heeft als hij zegt dat het Westen dubbele maatstaven heeft. We hebben hem heel veel redenen gegeven om dingen te doen die niet door de beugel kunnen.

Landen als Estland, Letland of Georgië willen maar al te graag bij het Westen horen. Waarom zouden zij Rusland moeten gehoorzamen?

Waterdrinker: Je kunt toch niet wegstoppen dat Rusland nu eenmaal naast Europa ligt? Het is nog steeds een kernmacht. Wij zijn als Westen ontzettend arrogant: we zeuren dat ze kritische journalisten opsluiten en de mensenrechten niet respecteren. Maar je moet de specifieke realiteit van Rusland erkennen.

Wat bedoelt u daarmee?

Waterdrinker: Wij hebben een rechtssysteem, een democratie met checks-and-balances. Poetin heeft Tsjetsjenië. Daar houdt hij met Ramzan Kadyrov een boef in het zadel die hij miljarden toestopt om de boel rustig te houden. Die Kadyrov verbrast dat geld aan paleizen, palmbomen, enorme moskeeën, Rolls- Royces. Stel dat je bij wijze van experiment een westers democratisch leider als Mark Rutte morgen president van Tsjetsjenië maakt. Dan is het binnen de week oorlog in de hele Kaukasus. Poetin moet elke dag de keuze maken tussen een corrupte dictator of oorlog. Westerse leiders hoeven die keuze niet te maken.

We hebben Poetin heel veel redenen gegeven om dingen te doen die niet door de beugel kunnen.

Kadyrov is op de lange termijn toch ook geen oplossing voor Tsjetsjenië?

Waterdrinker: Je kunt je de vraag stellen of een zekere mate van autocratie in Rusland niet nodig is. Het is een hellend vlak, maar het is een legitieme vraag.

Komt het nog goed tussen Vladimir Poetin en Donald Trump?

Waterdrinker: Aanvankelijk vonden de Russen Trump geweldig, alleen al omdat ze de schurft aan Hillary Clinton hadden. Ze hadden gehoopt dat de sancties zouden worden afgebouwd, maar dat valt toch tegen. Trump staat niet boven de Amerikaanse politiek, en die is nog steeds hevig anti-Russisch. Dat toont ook de veerkracht van de Amerikaanse democratie.

Gelooft u dat de Russische veiligheidsdiensten compromitterend materiaal hebben over Trump?

Waterdrinker: Ik sluit niet uit dat die plastape bestaat. Ik ben vaak op het dakterras geweest van het Ritz-Carlton, het hotel waar de feiten zouden hebben plaatsgevonden. Fantastische plek.

Vreest u soms dat de Russische geheime dienst ook over u kompromat heeft?

Waterdrinker: (grijnst) Ik sluit het niet uit. Ik weet dat ik sowieso word afgeluisterd wanneer ik in Rusland ben. Maar dat weerhoudt me er niet van om woest-erotische gesprekken te houden met wie dan ook.

Maar u sluit het dus niet uit.

Waterdrinker: Ik denk vaak aan de goede raad van Ischa Meijer: wees nooit chantabel. Ga je naar de hoeren, dan ga je maar naar de hoeren. (zwijgt) Maar goed, er is niets. Denk ik.