Ook al wordt Vladimir Poetin op 18 maart herkozen als president van Rusland, in de coulissen bereidt de grootmacht zich voor op een toekomst zonder zijn onbetwiste leider. ‘De grootste uitdaging voor zijn vierde ambtstermijn is dat Poetin eigenlijk geen president meer wil zijn.’
Toen Vladimir Poetin in een panelgesprek vorig jaar de vraag kreeg of hij nog niet aan opstappen dacht, antwoordde de Russische president met een oude Russische mop.
Een oligarch gaat failliet. Hij roept zijn vrouw bij zich en legt haar uit dat hij hun Mercedes zal moeten inruilen voor een Lada. ‘Oké’, antwoordt ze. Vervolgens legt hij haar uit dat hij ook hun villa in de chique Roebljovka-wijk zal moeten verkopen en ze weer in een gewone flat zullen moeten gaan wonen. ‘Oké’, antwoordt ze. ‘Zul je me nog graag zien?’ vraagt de oligarch. ‘Natuurlijk zal ik je nog doodgraag zien’, antwoordt zijn vrouw. ‘En ik zal je enorm missen.’
Waarop de Russische president zijn smakelijk lachende publiek toevertrouwde: ‘Ik denk niet dat jullie me erg zullen missen.’
Voorlopig ziet het er niet naar uit dat Rusland zijn geliefde president weldra zal moeten missen. Behoudens acute gezondheidsproblemen zal de huidige president van de Russische federatie op zondag 18 maart met een robuuste meerderheid herkozen worden voor een ambtstermijn van nog eens zes jaar. Het wordt vermoedelijk zijn laatste: volgens de Russische grondwet mag een president maximaal twee ambtstermijnen na elkaar aan de macht blijven. In theorie zou hij in 2030 opnieuw een gooi naar het presidentschap kunnen doen, maar dat lijkt eerder onwaarschijnlijk: Poetin zou dan al 78 zijn.
In zijn directe omgeving ziet Poetin geen enkele eerlijke medestander
Echte tegenstanders zijn er niet in de komende verkiezing. Alle kandidaten zijn op voorhand goedgekeurd door de zittende macht. Er is de extreemrechtse brulboei Vladimir Zjirinovski, die al sinds 1991 deelneemt aan elke presidentsverkiezing. Namens de Communistische Partij doet Pavel Groedinin mee, een miljonair die benadrukt ‘geen communist’ te zijn en ervan beschuldigd wordt dat hij elf Zwitserse bankrekeningen niet aangaf bij de Kiescommissie. Zelfs Ksenija Sobtsjak, een voormalige realityster die zich nu als liberale kandidate opwerpt, kan niet verhinderen dat ook deze stembusgang een doodsaaie aangelegenheid wordt.
En toch lijkt Poetin almaar minder trek in het presidentschap te hebben. Geef hem eens ongelijk. Per slot van rekening is Russisch president zijn een geestdodend karwei. Zeker, de job heeft leuke kanten: je krijgt de gelegenheid om miljarden te stelen en occasioneel de wereld te bedreigen met nieuw nucleair speelgoed. Maar het grootste deel van je tijd gaat toch naar intrieste bezigheden. Wie heeft na achttien jaar eenzaam aan de macht nog zin in ontmoetingen met de gouverneur van Basjkortostan of de Russische vereniging van boeddhisten? Wie heeft er na al die tijd nog zin om in het jaarlijkse gesprek met de bevolking nog maar eens te moeten aanhoren wat er allemaal misloopt in het land? Hoe slecht de wegen erbij liggen, hoe versleten de ziekenhuizen zijn, hoe bouwvallig de woningen, hoe laag de lonen, hoe corrupt de bestuurders? Het kan niet anders of zelfs de grootste machtswellusteling raakt dat eindeloze gejammer weleens beu.
‘De grootste uitdaging voor zijn vierde ambtstermijn’, zegt Mark Galeotti, Rusland-kenner aan de Karelsuniversiteit in Praag, ‘is dat Poetin eigenlijk geen president meer wil zijn. In Moskouse kringen is het algemeen bekend dat hij zich verveelt en eigenlijk het liefste zou willen aftreden. Maar hij heeft een gede-institutionaliseerd systeem gecreëerd dat volledig op zijn persoon gericht is. En hij stelt nu vast dat hij dat systeem niet kan verlaten.’
Poetin in blik
Achttien jaar is Vladimir Poetin (65) ondertussen aan de macht. In die tijd heeft hij een regime gecreëerd waarbij alle belangrijke posten – de premier, de defensieminister, de directeurs van de verschillende veiligheidsdiensten, de leiding van de nationale olie- en gasbedrijven – in handen zijn van vertrouwelingen die hij al minstens twintig jaar kent. De loyaliteit aan Poetin binnen die elite is absoluut: geen enkele grote beslissing wordt genomen zonder het expliciete fiat van de grote baas. ‘Daardoor is het systeem in grote mate afhankelijk van Poetins aanwezigheid en zijn energie’, aldus Galeotti. Huidig parlementsvoorzitter Vjatsjeslav Volodin verwoordde het in 2014 als volgt: ‘Als Poetin er is, dan bestaat ook Rusland. Zonder Poetin is er geen Rusland.’
Er gaat geen dag voorbij of Poetin komt uitgebreid in het nieuws. Tegelijk weten we meer dan de helft van de tijd niet waar hij uithangt
Maar die alomtegenwoordigheid is de voorbije jaren afgebrokkeld. ‘Vroeger beheerste Poetin elk dossier tot in de puntjes’, zegt Konstantin Gaaze, een politiek analist met een verleden in de Moskouse administratie. ‘Hij kon hele cijfertabellen uit zijn hoofd opdreunen. Tegenwoordig zijn medewerkers al tevreden als hij de korte samenvatting heeft gelezen.’ De president beperkt zich tot de beleidsdomeinen die hem interesseren: buitenlands beleid, militaire uitgaven, ordehandhaving.
Poetin vertoont zich nog maar zelden in het Kremlin. Zowat alle officiële ontmoetingen vinden tegenwoordig plaats in de presidentiële residentie in Novo-Ogarjovo, een vijftiental kilometer ten oosten van Moskou. Almaar vaker verlaat hij voor onbepaalde tijd het publieke leven. Kort nadat oppositiepoliticus Boris Nemtsov vermoord werd, in 2015, verdween de president tien dagen lang van de radar. Waar hij al die tijd vertoeft, is onduidelijk. De president heeft de voorbije jaren duidelijk plastische chirurgie ondergaan en kampt met ouderdomskwaaltjes. Toen hij op 1 maart zijn Staat van de Natie presenteerde, had hij duidelijk last van een zware longinfectie, die hem voordien al een week uit de roulatie had gehouden.
‘Het is de grootste paradox van het poetinisme’, zegt Gaaze. ‘Poetin is met voorsprong de meest geteleviseerde man van Rusland. Er gaat geen dag voorbij of hij komt uitgebreid in het nieuws. Tegelijk weten we meer dan de helft van de tijd niet waar hij uithangt.’ Die bijna dagelijkse noodzakelijke hoeveelheid Poetin noopt tot kunst- en vliegwerk. Tijdens afwezigheden worden geregeld oude beelden gerecycleerd, om de indruk te wekken dat de president gewoon aan het werk is. ‘Vaak houdt Poetin vijf meetings na elkaar’, aldus Gaaze. ‘Vervolgens verdwijnt hij voor enkele dagen, en gebruiken ze die beelden om het gat op te vullen. In het Kremlin noemen ze het konservy: alsof je een conservenblik opent wanneer je een dosis Poetin nodig hebt.’
Gelynchte Khaddafi
Met een populariteitsrating die tegen de 80 procent aanzit, heeft Vladimir Poetin nog altijd steun bij een brede laag van de bevolking. Zelfs bij eerlijke verkiezingen zou hij naar alle waarschijnlijkheid een meerderheid van de Russen achter zich krijgen. ‘Russen zien Poetin niet langer als een politieke kandidaat’, meent Andrej Kolesnikov, directeur van het Moskouse Carnegie Center. ‘Hij is een constante, een portret dat aan de muur hangt en dat je niet langer kunt wegnemen.’ Poetin is de enige machthebber die Russen vertrouwen inboezemt. ‘Op hem na heeft de macht amper legitimiteit’, vertelt Lev Goedkov, directeur van het Levadacentrum, Ruslands oudste onafhankelijke opiniebureau. ‘Zijn partij Verenigd Rusland, de Doema, regionale gouverneurs, de politie: het zijn instellingen waarin de Russen nauwelijks vertrouwen hebben. Bij ons geldt nog altijd het oude spreekwoord: de tsaar is goed, maar de bojaren zijn slecht. Ook nu vestigen de Russen al hun hoop op de grote leider, en schrijven ze alle tekortkomingen toe aan de bureaucratie.’
De intieme kring rond Poetin bestaat uit uitgebluste zestigers die niet meer in staat zijn iets nieuws te brengen
Ondanks Poetins persoonlijke populariteit lijkt het poetinisme zijn beste tijd gehad te hebben. Sinds zijn aantreden staat Poetin garant voor economische stabiliteit. Dankzij de torenhoge olieprijzen tussen 2000 en 2008 slaagde hij erin de levensstandaard op te krikken, maar die gestage vooruitgang is tijdens zijn laatste ambtstermijn nagenoeg stilgevallen. Het reservefonds, een spaarpot ter waarde van meer dan 100 miljard euro dat in Poetins eerste twee ambtstermijnen was aangelegd, is sinds december 2017 uitgeput. Officieel groeit het Russische bnp met ongeveer 1,5 procent per jaar, maar door de devaluatie van de roebel neemt het gemiddelde beschikbare inkomen al vier jaar op rij af.
Ook als politiek systeem vertoont het poetinisme barsten. Zo was er het opmerkelijke proces tegen minister van Economische Zaken Aleksej Oeljoekajev, die in 2016 gearresteerd werd op verdenking van fraude. Volgens Igor Setsjin, de oppermachtige voorzitter van staatsoliebedrijf Rosneft, eiste Oeljoekajev smeergeld voor het goedkeuren van een overnamedeal. De daaropvolgende rechtszaak bulkte van de tegenstrijdige verklaringen en van klunzig samengesteld bewijsmateriaal. Setsjin, de enige getuige van de poging tot omkoping, weigerde tot vier maal toe voor de rechtbank te verschijnen. Zijn afwezigheid bleek geen bezwaar voor een zware veroordeling: Oeljoekajev kreeg acht jaar werkkamp en een boete van 130 miljoen roebel (ongeveer 1,8 miljoen euro).
De strafzaak is om meerdere redenen opmerkelijk. In Kremlin-termen behoort Oeljoekajev tot de zogenoemde ‘liberalen’, de groep binnen de Russische elite die voor meer economische liberaliseringen pleit maar voor het overige behoorlijk autoritaire denkbeelden heeft. Het is de strekking waartoe ook premier Dmitri Medvedev en Gazprom-ceo Aleksej Miller behoren. Setsjin wordt algemeen beschouwd als de leider van de siloviki (letterlijk: ‘krachtpatsers’), de strekking die vooral het veiligheidsapparaat bemant en de harde autoritaire lijn voorstaat. Setsjin is een van Poetins voornaamste vertrouwelingen: ze leerden elkaar begin jaren negentig kennen in de stedelijke administratie van Sint-Petersburg. Dat een liberaal zonder politiek gewicht als Oeljoekajev het in zijn hoofd zou halen om net Setsjin af te persen, is te belachelijk voor woorden.
De defenestratie van een zittend minister is ongezien: corruptie en incompetentie zijn in het poetinisme nooit een reden geweest voor een oneervol ontslag. De ware aanleiding voor die ongemeen harde behandeling kent niemand. Nog meer dan de agressieve aanpak van Setsjin baart de passiviteit van Poetin zorgen. De gevolgen zijn verstrekkend. Terwijl Poetin voorheen altijd als een soort van scheidsrechter optrad in de onderlinge strubbelingen binnen de elite, lijkt het nu ieder voor zich. ‘De zaak-Oeljoekajev toont aan dat niemand zich veilig kan voelen, ‘ zegt Andrej Kortoenov, directeur van de Russian International Affairs Council, een aan de overheid gelinkte denktank. ‘Het is een signaal aan de elite: niemand zal je beschermen als je iets mispeutert.’
Binnen die elite bestaat al langer een groeiend ongenoegen over het functioneren van Vladimir Poetin. Vooral de gevolgen van de annexatie van de Krim in 2014 en de oorlog in Oost-Oekraïne leiden tot een hevige tweespalt. Naast financiële en economische sancties vaardigen Europa en Amerika ook persoonlijke sancties uit. Hooggeplaatste functionarissen als Joeri Kovaltsjoek (Ruslands grootste bankier), Sergej Narysjkin (de toenmalige parlementsvoorzitter) en Sergej Tsjemezov (de ceo van Rostech, het staatsagentschap voor militaire technologie) krijgen een inreisverbod. In Poetins beginjaren stuurde de Russische elite haar kinderen steevast naar Europese scholen en universiteiten, terwijl ze haar have en goed zo snel mogelijk in Genève of Londen parkeerde. Die excursies zijn een stuk moeilijker geworden. ‘De confrontatie met het Westen vinden ze maar niets’, zegt Mark Galeotti. ‘Fundamenteel wil de Russische elite kunnen stelen in Rusland, bankieren in het Westen en van het leven genieten. Ze hebben geen zin in een soort van orthodoxe kruistocht tegen het Westen.’
Tegelijk voelt Poetin zich meer dan ooit bedreigd. Omdat hij als voormalig KGB-agent niet gelooft in het bestaan van spontane volksopstanden, is hij ervan overtuigd dat de Maidan-revolutie in Oekraïne een door Amerikaanse inlichtingendiensten georkestreerde couppoging was. Ook de Arabische revoluties, waarbij autoritaire leiders die decennialang door het westen gesteund werden in enkele weken tijd omvergeworpen werden, hebben een grote indruk op hem gemaakt. ‘Het gerucht gaat dat hij de beelden uit 2011 waarop de Libische leider Muammar Khaddafi gelyncht wordt duizenden keren heeft herbekeken’, aldus Konstantin Gaaze. ‘Hij is ervan overtuigd dat de NAVO hem heeft laten vermoorden.’
Ook na zijn aftreden zal Poetin een rol blijven spelen, vermoedelijk als een Russische ayatollah
De voorbije zes jaar heeft Poetin de veiligheidsdiensten nog uitdrukkelijker aan zich gebonden. Het gerucht doet al even de ronde dat hij van plan is alle bestaande inlichtingendiensten en ordetroepen onder te brengen in één monumentaal superministerie. Dat is een opmerkelijke stijlbreuk. In zijn eerste ambtstermijn creëerde Poetin net verschillende veiligheidsagentschappen die elkaar uitentreuren beconcurreerden. Toen zag hij zo’n mastodont net als een potentiële bedreiging voor zijn macht. Dat voorbehoud is nu weg. Met de creatie van de Nationale Garde in 2016 bracht Poetin het kruim van de ordetroepen onder zijn directe controle. De Gvardija functioneert vandaag als een soort bodyguard, die hem moet beschermen tegen onlusten in eigen land. Daarvoor wordt ze tot de tanden gewapend met zware artillerie, drones en zelfs gevechtsvliegtuigen. ‘Poetin heeft goed gekeken naar wat er in Venezuela gebeurd is, ‘ aldus Gaaze. ‘Hij heeft gezien dat president Maduro er momenteel helemaal afhankelijk is van het leger. Dat wil hij vermijden. De Nationale Garde is zijn levensverzekering.’
Geen dauphin
Bij de presidentsverkiezingen van 2012 voerde Verenigd Rusland nog campagne onder de leuze: ‘ Kto, esli nje Putin?‘ (‘Wie dan wel, als het Poetin niet is?’) Die vraag blijft brandend actueel. Het is de uitdaging waarvoor autocraten vrijwel nooit een oplossing vinden: hoe vind ik een opvolger die ik ten volle vertrouw? Hoe zorg ik ervoor dat die opvolger mij niet voortijdig van de troon stoot? Hoe zorg ik ervoor dat ik na mijn heerschappij niet vervolgd word voor alle corruptie waaraan ik me met mijn vrienden bezondigd heb? In een land waar macht en rechtspraak gepersonaliseerd zijn, riskeert een president die aftreedt al gauw zelf de wet van de sterkste te ondergaan. ‘Het gebrek aan opvolging is Poetins grootste probleem’, zegt een voormalig Russisch topadviseur, die liever anoniem blijft. ‘In zijn directe omgeving ziet hij geen enkele eerlijke medestander. Er is niemand die hij ten volle kan vertrouwen.’
Het is de voorbije jaren zo goed als onmogelijk geworden te doorgronden wie tot Poetins inner circle behoort. Een van de ministers die vaak in Poetins bijzijn wordt gesignaleerd, is defensieminister Sergej Sjojgoe. De twee lijken innig bevriend: vorig jaar gingen ze nog samen kamperen in Toeva, de Zuid-Siberische regio vanwaar Sjojgoe afkomstig is. Poetin harpoeneerde er een snoek en poseerde (eens te meer) in bloot bovenlijf. ‘Toch is Sjojgoe geen troonopvolger’, aldus Konstantin Gaaze. ‘Hij is hoogst onpopulair in Kremlin-kringen. Wanneer Poetin zich uitgebreid laat filmen en fotograferen met iemand, is dat vooral een teken voor de rest van de elite: dit is een vriend, aan hem raak je niet.’
Een eventuele opvolger moet aan een specifieke set voorwaarden voldoen. ‘Ik denk niet dat Poetin zelf al weet wie het wordt’, zegt Andrej Kortoenov. ‘Vermoedelijk wordt het een relatief onbekend iemand. Het moet sowieso iemand zijn die een nauwe persoonlijke relatie met Poetin heeft. Ik stel me voor dat zijn opvolger momenteel ergens gouverneur is. En dat hij in de veertig is. De intieme kring rond Poetin bestaat uit uitgebluste zestigers die niet meer in staat zijn iets nieuws te brengen.’
Bovendien zal een opvolger alleen kunnen aantreden als er op voorhand goede afspraken worden gemaakt. Toen Boris Jeltsin tijdens zijn nieuwjaarsspeech van 31 december 1999 Vladimir Poetin als nieuwe president op het schild hees, tekende Poetin diezelfde dag nog zijn allereerste presidentiële verordening, waarin hij garandeerde dat Jeltsin en zijn familie niet vervolgd konden worden. ‘Dat scenario zal zich opnieuw afspelen, vermoed ik’, zegt Mark Galeotti. ‘Als Poetin enige kans ziet om de stok vóór 2024 door te geven, zal hij dat niet nalaten.’
Voor gegadigden komt het er momenteel op aan niet op te vallen. Uitgesproken ambitie zou Poetin als een bedreiging kunnen ervaren, die hij niet zal tolereren. Dmitri Medvedev, die tussen 2008 en 2012 de presidentiële stoel warm mocht houden, is politiek geïsoleerd en wordt door de siloviki als een zwakkeling beschouwd. Toch heeft hij nog altijd plannen, zegt Gaaze. ‘Medvedevs voornaamste taak bestaat erin geen politieke bedreiging te lijken voor Poetin. En het moet gezegd: daar is hij briljant in. Hij rekent erop dat zijn kans in 2024 komt.’
Vader van de natie
Zelfs als hij een opvolger vindt, zal Poetin niet zomaar in stilte verdwijnen. ‘Ook na zijn aftreden zal Poetin een rol op de achtergrond blijven spelen’, zegt Andrej Kolesnikov. ‘Vermoedelijk krijgt hij een soort informele titel – “vader van de natie” of iets dergelijks – en wordt hij een soort Russische ayatollah die nog altijd politieke invloed heeft maar zich niet meer hoeft bezig te houden met het land te besturen.’
Er bestaat natuurlijk ook een tweede optie. Poetin zou de Russische grondwet, die stipuleert dat een president maximaal twee ambtstermijnen na elkaar aan de macht kan blijven, kunnen aanpassen om een derde ambtstermijn toe te laten. De beslissing van de Chinese president Xi Jinping om de maximumlimiet van twee presidentiële termijnen uit de Chinese grondwet te halen, zou hem kunnen inspireren. ‘Poetin en Xi wisselen geregeld ideeën uit over hun best practices’, aldus Kolesnikov. ‘Hopelijk kan Poetin de verleiding weerstaan om Xi’s voorbeeld te volgen.’
Maar zelfs als Poetin president ad vitam zou willen worden, geniet hij niet het eeuwige leven. Ooit zal de vader van de natie er niet meer zijn, en zal het systeem een nieuw boegbeeld moeten vinden. De enige politicus die dat voorlopig schijnt begrepen te hebben, is Aleksej Navalny. Zijn kandidatuur voor de presidentsverkiezingen werd niet aanvaard, maar toch voert hij over heel Rusland een indrukwekkende campagne, met meetings en toespraken die duizenden geïnteresseerden trekken. ‘Navalny heeft geen moment gedacht dat hij een kans maakte om aan deze verkiezingen deel te nemen’, zegt Mark Galeotti. ‘Hij voert campagne om nationale bekendheid op te bouwen en in het post-Poetin-tijdperk een rol van belang te spelen.’
Het wordt uitkijken of de Russische elite de opvolgingskwestie onderling geregeld krijgt. ‘Sinds de Oeljoekajev-zaak is het onderlinge vertrouwen helemaal weg’, zegt Konstantin Gaaze. ‘Toen Sergej Ivanov en Dmitri Medvedev in 2008 in de running waren voor de presidentiële nominatie, verliep dat proces al bij al vriendschappelijk. Die camaraderie is nu weg. Het is ieder voor zich.’ Galeotti vermoedt dat de volgende Russische president pragmatischer zal zijn. ‘Het zal een loyale kleptocraat zijn, denk ik. Voor de doorsnee-Rus wordt dat nog altijd geen pretje, maar ik verwacht niet dat de nieuwe president harder zal optreden dan zijn voorganger.’
Liberaler zal Rusland er de komende jaren niet op worden. Ook een Rusland zonder Poetin zal naar alle waarschijnlijkheid een autoritair geleide staat blijven. ‘De Russen zijn er fundamenteel van overtuigd: een staat die rekening houdt met de wil van zijn inwoners, is gedoemd om te verdwijnen’, zegt Gaaze. ‘En zolang Rusland een gecentraliseerde staat is met een archaïsch ingestelde bureaucratie, kán het land gewoon niet democratiseren. Zelfs als tv-vedette Ksenija Sobtsjak morgen de verkiezingen wint en carte blanche krijgt om alles te veranderen, zal ze over tien jaar een nieuwe Poetin zijn.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
