De tweede ronde van de Braziliaanse presidentsverkiezingen, op zondag 30 oktober, belooft een nek-aan-nekrace te worden. Knack peilde bij enkele Braziliaanse experts naar hun verwachtingen.
Vijf procentpunt. Dat was op 2 oktober, na de eerste ronde van de Braziliaanse presidentsverkiezingen, het verschil tussen de extreemrechtse zittende president Jair Bolsonaro (43 procent van de voorkeurstemmen) en zijn linkse uitdager, voormalig president Lula da Silva (48 procent). Geen enkele peiling had zo’n scenario voorspeld. ‘Het is in Brazilië zelfs de kleinste marge ooit tussen de twee belangrijkste presidentskandidaten’, zegt Mauricio Santoro, professor internationale relaties in Rio de Janeiro.
Volgens journalist Carol Pires kunnen de verkeerde peilingen op twee manieren verklaard worden. ‘Ofwel meten de vragen niet accuraat genoeg de tendensen in de politiek, ofwel vullen aanhangers van Bolsonaro de enquêtes opzettelijk verkeerd in omdat ze willen aantonen dat overheidsinstellingen niet te vertrouwen zijn. Het bolsonarisme is veel groter dan Bolsonaro en zijn aanhangers. Het is een trend geworden. Het lijkt erop dat het een politieke kracht is die nog lang aanwezig zal zijn.’
‘De geest is uit de fles’, zegt Pedro Rossi, professor economie aan de universiteit van Campinas en economisch adviseur van Lula da Silva. ‘Blijkbaar koesteren veel Brazilianen fascistische ideeën, die ze lange tijd niet hardop hebben uitgesproken.’ ‘Bolsonaro slaagt erin om conservatieve en racistische standpunten weer mainstream te maken’, vindt ook Pires. ‘Niet alleen de rijke blanke elite vreest dat ze haar macht zal moeten afstaan aan andere groepen in de samenleving. Ook arme mannen stemmen op Bolsonaro omdat ze niet willen dat hun vrouw buitenshuis gaat werken, ze meer geld dan zij zou verdienen of hun dochters feministen worden. Ze hopen dat Bolsonaro ervoor kan zorgen dat ze hun machtspositie in de privésfeer behouden.’
Als Lula wint, is het niet zeker dat Bolsonaro het resultaat zal accepteren.
Nostalgie
Bolsonaro trekt met weinig inhoud naar de tweede ronde. ‘Hij dankt zijn populariteit aan zijn strijd tegen het systeem’, legt Pires uit. ‘Het is de enige manier waarop hij kan wegkomen met de 700.000 coviddoden die tijdens zijn presidentschap zijn gevallen, en het feit dat 15 procent van het Amazonewoud is verdwenen. Hij en zijn partijgenoten hebben van de oorlog tegen links het belangrijkste thema gemaakt.’
‘Bolsonaro gebruikt een discours dat zowel aanslaat bij de rijke als bij de arme bevolking’, stelt economieprofessor Rossi. ‘Het is allemaal te herleiden tot één gegeven: het behoud van eigen rechten, eigen status en eigen macht, en niet deelnemen aan het collectief.’
Lula probeert de Brazilianen te overtuigen door nostalgie naar zijn vorige presidentschap op te roepen. Hij belooft Brazilië economisch weer op de rails te zetten en wijst erop dat hij de eerste president was die erin slaagde economische groei te koppelen aan een significante daling van de armoede. Santoro hoopt dat Lula nog wat meer details over zijn beleid zal vrijgeven. ‘Zijn campagne richt zich wat te sterk op het verleden, terwijl Brazilië niet meer hetzelfde is als twintig jaar geleden. Ik mis een debat over wat hij op economisch gebied wil realiseren.’
Verkiezingsfraude
Hoewel Lula in de tweede ronde maar 2 miljoen extra landgenoten hoeft te overtuigen, durft niemand uit te sluiten dat Bolsonaro alsnog president wordt. Het is bovendien niet duidelijk of de 38 miljoen Brazilianen die in de eerste ronde blanco hebben gestemd dat opnieuw zullen doen, en hoe de opkomst zal zijn. Voor de eerste ronde kwam maar liefst 21 procent van de kiesgerechtigden niet opdagen.
Zelfs als Lula wint, is het niet zeker dat Bolsonaro het resultaat zal accepteren. De president heeft al meermaals verklaard dat enkel God hem van de macht kan verdrijven. Al maanden klaagt hij over verkiezingsfraude. Mauricio Santoro: ‘Vergeet ook niet dat hij veel steun geniet bij het leger en de politie. Indien hij de bevolking ervan kan overtuigen dat er fraude in het spel is, is de kans reëel dat zij hem daarin zullen volgen.’ Bovendien is het discours van Bolsonaro zo gewelddadig en polariserend dat de vonk snel kan overslaan. Nu al schrijven aanhangers van Bolsonaro op sociale media dat de corrupte socialisten gefusilleerd moeten worden.
Onder Lula zouden de instellingen weer democratischer worden, al is het maar de vraag of er dan echt sprake zal zijn van een representatieve democratie. Hoewel meer dan 50 procent van de bevolking van Afro-Braziliaanse afkomst is, zijn er amper politieke leiders van kleur. Ook vrouwen zijn sterk ondervertegenwoordigd in de Braziliaanse politiek. Volgens Pires is daar maar één verklaring voor: ‘Brazilië is structureel racistisch. Geprivilegieerde blanke mannen verkondigen al jaren dat iedereen gelijk is en dat zij niet hoeven te boeten voor de fouten die in het verleden zijn gemaakt. Zo slagen ze erin om de status quo te behouden. En laat dat nu net het succes van het bolsonarisme zijn.’
