‘Populistische stromingen kunnen gevaarlijk zijn, maar tegelijk ook een therapeutische werking hebben’

‘Het politieke compromis is in de ogen van heel wat kiezers een geheim complot van ‘het establishment’ geworden, tégen de wil van het volk’, schrijft Kathleen Van Brempt (SP.A). Ze doet een oproep om de boosheid die ook in Europa bij veel kiezers leeft, ernstig te nemen.

De overwinning van Trump wordt in heel wat analyses geduid als een anti-establishment stem. Nochtans zou je van een man als Trump makkelijk kunnen beweren dat hij tot het establisment behoort: machtig, rijk, een breed netwerk aan contacten, iemand die aanleunt bij de financiële elites en tot het selecte clubje van belastingontduikers behoort. Toch zien zijn kiezers hem net als een anti-establishmentfiguur.

Voor een deel heeft dat te maken met de onduidelijkheid over wat dat establishment nu precies is. Het begrip heeft een hoog iedereen-weet-toch-wat-het-betekent gehalte. Een kenmerk van het politieke establishment dat vaak over het hoofd wordt gezien, is dat het ‘gematigd’ is, bereid tot het sluiten van compromissen. Het politieke compromis lost conflicten op door partijen ‘water bij de wijn’ te laten doen. Hoewel niemand echt tevreden is over het bereikte resultaat, wordt het wel door iedereen als aanvaardbaar beschouwd. Het politieke establishment is gepokt en gemazeld in het smeden van dergelijke ‘gematigde’ compromissen.

Gevestigde belangen verdedigen

Het lijkt alsof het compromis door een groot deel van de kiezers – zowel ter linker- als ter rechterzijde – niet langer aanvaard wordt. Het wordt ervaren als geheimzinnig gekonkel in de spreekwoordelijke achterkamertjes om gevestigde belangen te verdedigen en het status quo in stand te houden. Het politieke compromis is in de ogen van heel wat kiezers een geheim complot van ‘het establishment’ geworden, tégen de wil van het volk.

Tegenover het gematigde compromis, staat de radicaliteit van anti-establishmentfiguren zoals Farage, Orban, Wilders, Le Pen, Trump… Hun populistische retoriek is compromisloos. Althans aan de oppervlakte lijkt dat zo. Het kost niet eens zoveel moeite om aan te tonen dat ze vaak het omgekeerde doen van wat ze publiek bepleiten. Le Pen en Farage roepen schande over geldverspilling bij de Europese instellingen maar misbruiken zelf Europese fondsen, Trump will illegale Mexicanen deporteren, maar stelt ze zelf tewerk… Het zou echter een vergissing zijn om te denken dat hun kiezers dat niet weten. Dom zijn ze zeker niet. De woede en het ressentiment ten opzichte van ‘het establishment’ is zo groot dat ze die zogenaamde ‘pekelzonden’ van hun verdedigers voor lief nemen.

Nood aan radicalere keuzes

Het politieke establishment neemt die woede maar best ernstig. Gematigdheid en het compromis mogen dan al grote verdiensten hebben, er zijn nu eenmaal momenten waarop wat radicalere keuzes nodig zijn. Zoals de Nederlandse transitiekenner Jan Rotmans tweette: “we leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk”. Dat brengt niet enkel veel onzekerheid met zich mee, maar ook de noodzaak om die verandering ernstig aan te pakken. De grote uitdagingen van deze tijd zijn niet gebaat met knullige compromissen. De aanpak van de vluchtelingencrisis in Europa toont aan dat je zoveel water bij de wijn kunt doen, dat er op het eind enkel water overblijft.

Reeds verwaterde compromissen zoals de spreiding van vluchtelingen worden niet eens uitgevoerd, beloften om vluchtelingen te ondersteunen in de regio worden nauwelijks nagekomen… We sukkelen van het ene zwakke compromis in een nog zwakker compromis. Hetzelfde gebeurt met de noodzakelijke omslag naar een duurzamer en eerlijker economisch model, met de strijd tegen de groeiende ongelijkheid of met de dringende aanpak van de klimaatproblematiek.

Een aantal van Trumps beleidsvoorstellen speelt wel degelijk in op die dringende uitdagingen: migratie, economische slagvaardigheid en jobcreatie, het herstel van onze verouderde infrastructuur. We kunnen maar beter ons hart vasthouden voor de keuzes die Trump daarin zal maken. Neem nu Trumps voornemen om fors te investeren in infrastructuur. Dat voorstel lijkt zo uit een Keynesiaanse paragraaf van een sociaal-democratisch beleidsdocument geplukt. Maar wat bedoelt Trump precies als hij wil investeren in “wegen, bruggen, scholen en ziekenhuizen”? Méér autowegen, méér private scholen en ziekenhuizen? Of wil hij investeren in duurzaam transport en openbaar vervoer, in publieke scholen én ziekenhuizen waar elke Amerikaan terecht kan?

‘Gematigde elite’

In beide gevallen zullen investeringen leiden tot jobcreatie en economische groei. In het eerste geval zal dat kortstondig zijn en op langere termijn bijdragen tot grotere gezondheids- en milieuproblemen en een verdere segregatie in de samenleving. In het tweede geval zullen die investeringen duurzaam zijn en bijdragen om de klimaatdoelstellingen te bereiken én het algemene welzijn van de hele bevolking te verbeteren.

Jonathan Holslag heeft gelijk als hij stelt dat de ‘gematigde elite een gigantische verantwoordelijkheid draagt’ voor het klimaat waarin populisten zoals Trump, Wilders, Farage of Le Pen kunnen gedijen. Maar die vaststelling helpt ons geen stap vooruit. De geschiedenis van populistische stromingen leert ons niet alleen dat ze gevaarlijk kunnen zijn, maar ook dat ze vaak een therapeutische werking hebben, het establishment wakker schudden en hen de moed geven om in plaats van verwaterde compromissen, duidelijke, effectieve, ja zelfs wat radicalere oplossingen te vinden die het algemeen belang ten goede komen.