Politiek auteur Valeria Luiselli: ‘Ik heb nog nooit de binnenkant van een stemhokje gezien’

Valeria Luiselli schreef met Vertel me het einde een van de urgentste boeken van dit jaar. Een gesprek met de Mexicaanse auteur over ‘fucking’ puriteins Amerika, trage Italianen, en – jammer genoeg onvermijdelijk – Donald Trump.

Lang gold Valeria Luiselli als een literaire geheimtip, het type schrijver dat boekhandelaars aan meer avontuurlijke klanten aanraden, met de belofte dat het hen aangenaam zal verrassen.

De diplomatendochter – haar vader was de eerste Mexicaanse ambassadeur in Zuid-Afrika – heeft een paspoort tjokvol stempels en de eeuwige verhuizingsdwang sijpelde door in haar korte romans. Unheimlichkeit is troef in boeken als Valse papieren en De gewichtlozen. Altijd wordt er gewandeld, altijd wordt er naar de horizon gekeken. Luiselli laat zich ook stilistisch niet vastpinnen. Haar boeken lezen als dromerige essays, en in haar oeuvre voel je de invloed van zowel het Latijns-Amerikaanse magisch realisme als van het Europese postmodernisme.

Sinds kort circuleert de naam van Luiselli niet enkel meer in de coulissen. Met Vertel me het einde lijkt ze een breder publiek bereikt te hebben, en dat is niet enkel te danken aan de slimme marketing waarmee uitgeverij Das Mag de lezer bestookt.

Het boek getuigt van urgentie. In een sobere stijl vertelt ze over haar wedervaren als tolk bij de immigratierechtbank van New York, waar ze gevluchte kinderen probeert bij te staan in hun administratieve strijd om een erkende status te krijgen.

Het is een indringend relaas dat Luiselli ophangt aan de veertig ambtelijke vragen die elk kind voorgeschoteld krijgt: ‘Is je tijdens je reis naar de VS iets overkomen dat je bang maakte of pijn heeft gedaan?’ Waarna Luiselli gruwelverhalen te horen krijgt over mensensmokkelaars, massagraven, drugsbendes, verkrachtingen en executies. Over volgepakte treinen die La Bestia worden genoemd, over kinderen die ronddolen in een woestijn en onwetend hun schouders ophalen als hun gevraagd wordt waar hun ouders zijn.

Knap hoe Luiselli haar vertaal- en schrijftalent ten dienste stelt van deze kleine verschoppelingen, een inspanning die beloond werd met menige vijfsterrenrecensie. Vertel me het einde heeft zich nu al van een plaatsje in de eindejaarslijstjes verzekerd.

In de kleine lusttuin van Hotel Droog in Amsterdam verontschuldigt Luiselli zich omdat ze laat is. Tussen twee interviews door is ze gaan wandelen – eens een doler, altijd een doler – en is ze de tijd uit het oog verloren. Nog meer excuses: ‘Ik ben al drie maanden onderweg om dit boek te promoten. Sorry als ik niet coherent overkom, maar het is altijd fijn om weer in Europa te zijn. Er valt altijd een last van mijn schouders wanneer ik op dit continent land. Amerika is zo bezeten van regeltjes, hier proef je meer vrijheid.’

Amerika is niet the land of the free?

VALERIA LUISELLI: Vergeleken met mijn geboorteland Mexico zijn de VS op bepaalde vlakken een verademing. Het Amerikaanse staatsapparaat is beter georganiseerd en minder onderhevig aan corruptie en wanpraktijken. Als burger kun je er meer rekenen op rechtszekerheid. Maar de maatschappij is overgereglementeerd: je wordt er sneller op de vingers getikt, ook in sociale kring. Europa is losser. Hier kan ik met mijn dochter tot middernacht op café zitten zonder dat iemand daar iets van zegt. Dat fucking puritanisme zit er diep ingebakken. Trouwens, die zin alleen al, met het F-woord als ultiem taboe, zou ik niet eens kunnen uitspreken in New York. Toch niet waar kinderen bij zijn. (lacht)

Mist u Mexico-Stad?

LUISELLI: Zeker. Mijn vrienden en familie, en de losse sfeer. Ik woon dan ook nog eens in New York, een stad waar iedereen zo hard moet werken om het hoofd boven water te houden dat er nauwelijks tijd overblijft om vriendschapsbanden te onderhouden. Een lunch in New York duurt een halfuur, in Mexico kunnen we daar een etmaal aan spenderen.

Hoe bent u überhaupt in New York terechtgekomen?

LUISELLI: Ik wilde danseres worden. Een zomer lang heb ik in New York proefgedraaid op een academie voor moderne dans en hoewel het me niet aan werkkracht ontbrak, mankeerde het me toch aan het talent om professional te worden. Het is zo’n aanvaardbaar falen: je slaagt er niet in om de top te bereiken, maar niemand neemt je dat kwalijk. Schrijven ging me net iets beter af en ondertussen heb ik een libretto geschreven voor The New York Ballet in opdracht van choreograaf Christopher Wheeldon. Dat is een troost. En ik dans nog steeds, in tijden van crisis – bijna elke dag dus. Zeker toen Trump verkozen werd, heb ik de ziel uit mijn lijf gedanst. Ik kan nog steeds niet geloven dat die man president is geworden.

U hebt zijn overwinning niet zien aankomen?

LUISELLI: Eerlijk? Nee. De ontreddering was enorm, een ware schokgolf ging door cultureel New York. Dat hij een nominatie binnenhaalde, was al verbijsterend, en zijn campagne had een waarschuwing moeten zijn. Nog nooit was een kandidaat zo openlijk racistisch, zo openlijk misogyn, zo openlijk opruiend. Een presidentskandidaat die pronkt met seksueel geweld, dat hou je toch niet voor mogelijk? (slaakt een diepe zucht) Misschien waren we naïef. Een voordeel aan Trump: hij heeft ons wel wakker geschud. Amerika is duidelijk nog altijd een zeer racistisch land. Dat diepgewortelde probleem hebben we danig onderschat, of hoopvol genegeerd.

Mocht u zelf stemmen?

LUISELLI: Nee. Ik heb nog nooit de binnenkant van een stemhokje gezien. Da’s best tragisch voor iemand die zichzelf een politiek auteur noemt. De omstandigheden zaten altijd tegen. Ik was nooit in Mexico wanneer er verkiezingen waren. Ik ben ook Italiaans staatsburger. Die stembiljetten krijg ik altijd toegestuurd, maar telkens een maand te laat, wanneer de verkiezingen allang voorbij zijn. Typisch Italië. (lacht)

En in de VS mag ik als legal alien niet stemmen. Ik bezit een greencard, wat betekent dat je vooral plichten en weinig rechten hebt: ik betaal al tien jaar belastingen maar kan niet mee bepalen welk beleid met mijn centen wordt gevoerd. Best ironisch, want een van de oorzaken van de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog was net de Britse belastingverhoging op de overzeese kolonie. De kolonisten eisten in ruil meer inspraak en bedachten de slogan no taxation without representation, een adagium dat blijkbaar niet geldt voor ons, de nieuwe immigranten.

U hebt dan wel geen stemrecht, u bent wel betrokken bij het verzet.

LUISELLI: Dit boek schrijven was een morele plicht, ja. Een stem geven aan de stemlozen: letterlijk de woorden van kinderen vertalen in de rechtbank. Het voelde ook aan als een plicht tegenover mijn dochter – in welk land moet zij opgroeien? Aan de zijlijn blijven staan is geen optie meer. Maar we proberen meer te doen, en dat structureel aan te pakken. We willen niet eindigen als Occupy Wall Street, een verzetsbeweging die een stille dood stierf omdat er geen stabiele organisatie achter stak. Een waardig alternatief vind ik de ACLU (American Civil Liberties Union, een niet- gouvernementele burgerrechtenorganisatie, nvdr.) die wel een lange traditie heeft en waar veel advocaten lid van zijn. Toen Trump de moslimban afkondigde waren zij de eersten die op luchthavens gestrande passagiers juridisch gingen ondersteunen. Ze hebben een sterke basis, en die wordt alleen sterker: in het weekend na Trumps aankondiging hebben ze 25 miljoen dollar aan donaties ontvangen. Met dat geld hebben ze meteen tweehonderd advocaten ingehuurd om de ban aan te vechten. Dat is actief verzet en vruchtbaarder dan in de straten op trommels slaan.

Maar hoe kunt u als schrijfster daartoe bijdragen?

LUISELLI: Gelukkig sta ik niet alleen. Net na de verkiezing werd ik uitgenodigd op een diner met tien andere vrouwen met een verschillende achtergrond, van ingenieurs tot performancekunstenaars. Daar hebben we gebrainstormd. Dankzij een gulle donatie hebben we een werkgroep opgericht waarmee we tien andere jonge vrouwen met een migratieachtergrond opleiden. Een advocate leert hun om te gaan met het juridische aspect, ik zorg dat hun taalgevoel aangescherpt wordt, een architect toont hun waarop te letten als ze een huis huren, en zo proberen we hen weerbaarder te maken. Langdurig verzet begint met scholing.

Jullie helpen alleen maar vrouwen?

LUISELLI: Dat was een discussiepunt, zeker, maar ik schaar me achter het uitgangspunt. Op dit moment gaat er dankzij de Black Lives Matter-beweging veel aandacht naar fysiek geweld op zwarte mannen, en terecht, maar zo dreigen de vrouwen uit beeld te verdwijnen, ook omdat hun leed vaak verborgen blijft. De kans dat ze neergeschoten worden door een agent is misschien kleiner, maar ze moeten wel opboksen tegen de dagelijkse discriminatie op de werkvloer.

Het is al moeilijk om als Afro-Amerikaanse man een job te vinden, laat staan als gekleurde vrouw, en die belanden dan vaak nog in slechter betaalde sectoren. Wij willen hen opleiden, zorgen dat ze wegraken uit de ellende van onderbetaalde jobs die vaak aan slavernij grenzen. Zo kunnen ze later misschien ook als rolmodel dienen. Daarvoor hoeven ze niet meteen president te worden, ze kunnen als voorbeeld dienen voor hun eigen kinderen, voor hun omgeving. Laten zien dat ze een stem hebben, dat verandering van onderuit mogelijk is.

Hebt u destijds zelf nood gehad aan een rolmodel?

LUISELLI: Nee. Ik ben opgegroeid in Zuid-Afrika en daar heb ik het geluk gehad om Nelson Mandela beter te leren kennen. Hij blijft voor mij een held, een man die verzoening boven wraak verkoos, iemand die een poging heeft gedaan om te verenigen, liever dan verder te verdelen. Als ik aan Mandela denk… (zucht weer) Ja, die steekt toch schril af bij onze huidige president.’