Poetins oorlog tegen het Westen: Rusland zet ‘amateuragenten’ in op Europese bodem

Ze zijn spotgoedkoop, moeilijk op te sporen en makkelijk te dumpen: steeds vaker beroept Rusland zich op amateuragenten voor spionage- en sabotageactiviteiten op Europees grondgebied.

In juni vatten in het Duitse Leipzig en het Britse ­Birmingham twee pakketjes met brandbommen vuur in verwerkingscentra van het Nederlandse transportbedrijf DHL. Tweemaal bleef het bij materiële schade, maar zeker in Duitsland had het voorval dramatischer kunnen aflopen. Daar had het DHL-vliegtuig vertraging, zo schrijft het Duitse persagentschap DPA, waardoor het pakketje niet in volle vlucht ontvlamde. Anders was het vliegtuig zeker gecrasht, verklaarde Thomas ­Haldenwang, de topman van de Duitse binnenlandse inlichtingendienst. De afzender kon bovendien niet weten of het pakketje met een transporttoestel dan wel met een passagiersvliegtuig zou worden vervoerd – dat laatste zou een enorme menselijk tol hebben geëist.

De inlichtingendiensten van het Verenigd Koninkrijk en Duitsland kijken met nadruk naar Rusland. Met zulke aanslagen wil het Kremlin volgens hen chaos en tweedracht zaaien op Europese bodem en de steun aan Oekraïne belemmeren. De mislukte moordpoging op de topman van het Duitse defensiebedrijf Rheinmetall dit voorjaar, brandstichting in het Ruslandkritische Museum van de Bezetting van Letland, een ontploffing op een site van het belangrijke wapenbedrijf BAE Systems in Wales: het is maar een greep uit de steeds langere waslijst van incidenten waarbij Rusland naar alle waarschijnlijkheid de opdrachtgever is. Toplui van de Amerikaanse CIA en de Britse MI6 zeiden vorige maand nog dat Rusland een ‘roekeloze sabotagecampagne’ voert op het Europese continent.

Kazernes

Rusland heeft het met zulke acties vooral gemunt op de landen in Oost- en Centraal-Europa die steun betuigen aan Oekraïne. Maar ook andere landen komen in het vizier en de methoden worden almaar driester. In de Amerikaanse staten Pennsylvania en Arkansas vonden dit jaar explosies plaats bij defensiebedrijven die munitie produceren voor Oekraïne. In België zijn er geregeld spionagepraktijken nabij energie- en communicatiekabels in de Noordzee en cyberaanvallen op overheidswebsites. Voor zover bekend vonden er op Belgische bodem nog geen door Rusland aangestuurde fysieke sabotageacties plaats. Wel verhoogde Defensie in oktober de waakzaamheid bij een aantal legerkazernes, na signalen dat Rusland ook op Belgisch grondgebied zulke activiteiten zou kunnen plannen.

De dreiging is reëel. Opnieuw in Duitsland, met ­name in het stadje Bayreuth, arresteerde de Duitse politie dit voorjaar twee mannen. Een van beiden, een 35-jarige man met de Duits-Russische nationaliteit, zou sinds oktober vorig jaar in opdracht van de Russische geheime dienst aanslagen hebben voorbereid op infrastructuur die door het Duitse leger gebruikt wordt – denk aan transportwegen voor onder meer wapenleveringen aan Oekraïne. Bij het daaropvolgende ­onderzoek botsten de speurders op beelden die beide mannen van Amerikaanse legerbases in Beieren hadden gemaakt en aan de Russische geheime dienst hadden bezorgd. Niet toevallig, zo meldde Der Spiegel, werden op die Amerikaanse legerbases Oekraïense soldaten getraind.

Deliveroo

Sinds de Russische invasie in Oekraïne hebben Europese landen een 750-tal Russische diplomaten persona non grata verklaard of met zachte dwang verzocht het grondgebied te verlaten. België wees er een zestigtal uit. Volgens Ken McCallum, chef van de Britse inlichtingendienst MI5, gaat het voornamelijk om inlichtingenofficieren die onder een diplomatieke dekmantel spionageactiviteiten uitvoeren. De Europese inlichtingendiensten bundelen intussen de krachten om elke nieuwe Russische diplomaat van top tot teen door te lichten. Op initiatief van Tsjechië pleiten enkele Europese lidstaten er ook voor om Russische diplomaten niet langer vrij door de Unie te laten reizen.

Het verlies van al die ervaren spionnen doet Rusland pijn, zo staat te lezen in het jaarverslag van de Belgische Staatsveiligheid. Verder commentaar wil de dienst daar niet bij geven. Wegens dat verlies aan geschikte krachten hanteert Rusland nu nieuwe rekruteringsmethoden. Die lijken geïnspireerd door platformen zoals Uber, Deliveroo of Takeaway. Via de Russische berichtendienst Telegram tracht Moskou doodgewone mensen en kleine criminelen te rekruteren om spionage- en sabotageactiviteiten op westers grondgebied uit te voeren. Geld, een groot ego of ideologische verwantschap met Rusland zijn de voornaamste drijfveren van wie toehapt – een Colombiaanse man die deze zomer in Tsjechië werd opgepakt, beweerde niet eens te beseffen dat hij in opdracht van de Russische inlichtingendiensten handelde.

Molotovcocktail

De Russische rekruten beginnen doorgaans met bescheiden opdrachten voor een schamele vergoeding van 50 tot 100 euro. De opdrachtgevers betalen het bedrag meestal uit in cryptomunten. ‘Maak een molotovcocktail, ga naar het bos en oefen ermee. Stuur een video. Laten we hiermee beginnen’, zo kreeg het Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) dit najaar in een journalistieke undercoveroperatie op Telegram te lezen. Wie zich weet te onderscheiden als amateurspion of -saboteur, krijgt gevaarlijkere en beter betaalde opdrachten. Daarmee wil Rusland de toeleveringsketens voor wapens aan Oekraïne saboteren, tweedracht zaaien en de westerse steun aan Oekraïne ondermijnen.

Dat loopt niet altijd goed af. Zo werd een Moldavisch koppel in de kraag gevat nadat het in opdracht van Rusland blauwe davidsterren op Parijse gevels had gekalkt. In Tsjechië werd een Zuid-Amerikaanse man opgepakt die volgens premier Petr Pavel ‘hoogstwaarschijnlijk in opdracht van Rusland’ lijnbussen in brand had proberen te steken. En in Polen werden in juli veertien mannen van onder meer Poolse, Belarussische en Oekraïense afkomst veroordeeld omdat ze deel uitmaakten van een door Rusland aangestuurd sabotagenetwerk. Voor Rusland maakt het echter weinig uit dat de rekruten tegen de lamp lopen. Ze kunnen geen gevoelige informatie prijsgeven en worden in een handomdraai vervangen door nieuwe gegadigden – westerse veiligheidsdiensten spreken daarom van Russische ‘amateuragenten’.

Koekje van eigen deeg

De nieuwe praktijken van Moskou vormen een hele uitdaging voor westerse veiligheidsdiensten. Een bedrijfsbrand, een defect aan een spoorlijn of andere infrastructuur: het kan allemaal het werk zijn van een Russische amateuragent. ‘De capaciteit om vrijwel elk verdacht incident te onderzoeken is eenvoudigweg niet aanwezig. Het komt er vooral op aan om niet overal Russische spoken te zien’, stelt een goed ingevoerde bron. En worden de amateursaboteurs toch bij de ­lurven gevat, dan is het voor politie of veiligheidsdiensten allesbehalve makkelijk om een duidelijke link met het Russische regime aan te tonen en tegenmaatregelen te verantwoorden. Moskou kan eenvoudigweg beweren dat de daders op persoonlijk initiatief handelden en dat het niets met de feiten te maken heeft.

Wat kan het Westen doen, behalve de opdrachtgevers op Telegram proberen op te sporen? Rusland een koekje van eigen deeg geven? Op het Cyber Command na hebben de Belgische Staatsveiligheid noch de militaire inlichtingendienst een wettelijk mandaat voor offensieve operaties. In de VS en het VK ligt dat anders. ‘We moeten niet naïef zijn’, benadrukt Maxim Kohv, onderzoeker bij het Internationaal Centrum voor Defensie en Veiligheid (ICDS) en vroeger actief bij de Estse militaire inlichtingendienst. ‘Sommige westerse inlichtingendiensten zitten allesbehalve stil. De Amerikaanse inlichtingendienst CIA deed al in mei 2022 een oproep aan potentiële Russische dissidenten om zich bij het agentschap aan te melden.’

‘Waarom ik met de CIA contact opnam: voor het vaderland’, luidt de titel van een emotioneel filmfragment dat de CIA eerder dit jaar op sociale media plaatste. Hoofdpersonage is een fictieve 35-jarige werknemer van de Russische militaire inlichtingendienst (GRU). ‘In de GRU vond ik een manier om mijn land te dienen. Dat dacht ik tenminste. Al snel besefte ik dat de echte vijand van Rusland binnenin zit. Onze top verkocht Rusland voor paleizen en jachten, terwijl onze soldaten kauwen op kleiige aardappels. De mensen die u omringen, willen de waarheid misschien niet horen. Maar wij willen dat wel. Jullie zijn niet zwak. Neem contact met ons op een veilige manier’, luidt het in de video, die weliswaar vooral gericht lijkt aan mensen met toegang tot hoogst gevoelige informatie – denk aan inlichtingendiensten, diplomatie of het leger.

Offensief

Volgens Kohv moeten ook West-Europese politici zich aan die nieuwe realiteit aanpassen. ‘In militaire termen speelt de oorlog zich dan wel in Oekraïne af, maar op het vlak van veiligheid is de frontlijn wel degelijk naar het Westen opgeschoven’, zegt hij. ‘Dat vereist een andere politiek. Hier in Estland hebben we ­decennialange ervaring met de Russische dreiging en hebben we intussen een zekere weerbaarheid opgebouwd. Schoolkinderen krijgen mediageletterdheid en onze veiligheidsdiensten communiceren heel open over de tactieken die Rusland hanteert. West-Europese landen kunnen daarvan leren – ook België, dat door de aanwezigheid van de ­Europese Unie en de NAVO door spionnen platgelopen wordt. Natuurlijk zijn investeringen in defensie een goede zaak, maar dat volstaat niet. Politie en inlichtingendiensten in het Westen moeten bij­komende middelen krijgen en nauwer met elkaar samenwerken.’

Volgens minister van Defensie Ludivine ­Dedonder (PS) en minister van Justitie Paul Van Tigchelt (Open VLD), respectievelijk verantwoordelijk voor de militaire inlichtingendienst en de Staatsveiligheid, moet België de inspanningen opvoeren. ‘De dreiging van buitenlandse inmenging dwingt ons om onze prioriteiten qua defensie te herzien’, zegt Dedonder. ‘Het versterken van de inlichtingendiensten en het ontwikkelen van de cybercomponent zijn essentieel als we op die bedreigingen willen anticiperen voordat ze onze infrastructuur verzwakken of onze veiligheid ondermijnen.’

‘De verspreiding van nepnieuws, spionage, ­cyberaanvallen, sabotage door Rusland… Ze zijn er allemaal op gericht om het Westen te destabiliseren’, reageert Van Tigchelt. ‘De voorbije regeerperiode hebben we de capaciteit van de inlichtingendiensten daarom ook ingrijpend versterkt: we verdubbelden hun personeelsaantal en verruimden het wettelijk kader van de Staatsveiligheid om inlichtingen in te winnen en spionnen op te sporen. Staatsveiligheid ís voorstander van offensieve bevoegdheden, maar dat moet op een wettelijk sluitende wijze en gepaard gaan met meer budget.’