‘Poetin is wat ze in het Engels een bully noemen: een pestkop’

‘Vladimir Poetin is waarschijnlijk niet zwaar psychotisch, al ontwikkelt hij in de laatste tien jaar enkele gevaarlijke trekjes’, zegt slavist en historicus Wim Coudenys. ‘Hij kent zeer goed zijn grenzen. Hij weet perfect dat hij economisch en militair niet is opgewassen tegen het Westen, als dat hem eendrachtig de voet dwars zou zetten. Maar hij weet als geen ander de tegenstand uit elkaar te spelen.’

“Een pestkop ruikt op een speelplaats feilloos de zwakheden van de anderen en speelt daar genadeloos op in. Dat is Poetin: hij ziet de zwakke plekken van iedereen en buit die zonder enig scrupule uit. Als een andere speler op het wereldtoneel, zoals de Europese Unie, hem wat dwarszit, wordt hij wraakzuchtig. Want een pestkop wil nooit in zijn hemd worden gezet.”

“Zodra de complete speelplaats het opneemt tegen de pestkop, druipt die af. In de hedendaagse wereldorde gebeurt dat gewoonweg niet. De VS verzaken aan hun rol als wereldleider, want Donald Trump speelt dezelfde pestspelletjes als Poetin. De Amerikaanse president vrijt zijn Russische collega bovendien op uit jaloezie over zijn ongenaakbare autocratie. Tegelijk stuurt Trump dubbelzinnige signalen uit naar zijn bondgenoten, de NAVO en de EU, en naar de naaste buren van Poetin. Nog voor het aantreden van Trump voelt Poetin overigens al goed aan dat hij met veel wegkomt. Zoals met de vijfdaagse oorlog tegen Georgië, zijn ingreep in Moldova en in Oekraïne, en met de annexatie van de Krim.”

“Alle Russen beschermen”

“Met herwonnen zelfvertrouwen kondigt Rusland begin 2008 een nieuw buitenlands beleid aan. De Russische Federatie wil zich niet langer onderwerpen aan een unipolaire wereld, maar belooft nooit als eerste zelf een oorlog te beginnen. Daaraan wordt toegevoegd: Rusland zal de Russen van overal ter wereld beschermen. Waarna Moskou in de buurlanden Russische paspoorten uitdeelt aan wie erom vraagt. Zo creëert Poetin daar interne conflicten. Ter bescherming van die Russen moet hij dan wel ingrijpen, zoals in Georgië of Oekraïne. Dan schrikt de NAVO terug voor harde tegenacties. Zodat Georgië en Oekraïne uiteindelijk geen lid van de NAVO of de EU mogen worden.”

“Het valt te vergelijken met hoe de Britse premier Neville Chamberlain zich in München ’38 laat rollen door Adolf Hitler, in de ijdele hoop de Tweede Wereldoorlog te kunnen voorkomen. Dat het loont om kordaat op te treden tegen een pestkop, bewijst de eerdere snelle opname van de Baltische landen in de NAVO en de EU – want daar speelt hij geen gevaarlijke spelletjes meer.”

“Poetin is een meester in het intimideren van de buitenwereld en in het zaaien van tweespalt om vervolgens geïsoleerde tegenstanders af te dreigen. Het weifelende optreden van het Westen speelt hem in de kaart. Zie hoe Guy Verhofstadt en andere Europese politici in 2014 op het Maidanplein in Kiev staan te brullen over de vrijheid van Oekraïne – en nu zwijgen ze daarover. Die ondoordachte acties zetten veel kwaad bloed bij de Russen. Ze hebben zelfs een punt als ze zeggen dat er in Oekraïne zeker niet minder corruptie is dan bij hen in Rusland. Oekraïne betekent letterlijk ‘land op de rand’. De Russen denken: het is onze rand. Maar het is ook de rand van Europa. Oekraïne zou ons en de Russen fantastische diensten kunnen bewijzen als een overgangsruime waarin met elkaar kan worden gehandeld. Maar die oplossing is nu voorlopig afgeblokt.”

Zot van glorie

“Macht corrumpeert inderdaad. In de psychologie van Poetin zie je in de laatste tien jaar een verschuiving. Hij is intussen zo vol van zichzelf dat hij geen onderscheid meer kan maken tussen een groot en sterk land en een groot en sterk leider. Beide concepten vervloeien in elkaar.”

“Dat is overigens vaak zo in de geschiedenis van Rusland. De idee dat Rusland een groot land is en daarom nood heeft aan een sterke leider wordt in het begin van de 19de eeuw voor het eerst hard geformuleerd door historicus Nikolaj Karamzin. Die sleutelgedachte wordt later onder tsaar Nicolaas I herleid tot de fameuze slogan ‘autocratie, orthodoxie en narodnost‘. Dat laatste woord wordt vaak vertaald als nationalisme of volksverbondenheid, ik vertaal het soms als populisme. Zeggen wat de mensen graag willen horen, of nog cynischer: beweren dat je de volkswil verwoordt. Die kernbegrippen kennen vandaag een sterke heropleving in Rusland. Poetin maakt er een kringredenering van: Rusland is een groot land omdat het een groot leider heeft – en omdat het een groot land is, moet het wel een groot leider hebben.”

“Spiegelt hij zich graag aan de Romanovtsaren? Ja, maar zeer selectief. De grote hervormingen van figuren als Peter de Grote, Catharina de Grote of Alexander II interesseren hem eigenlijk niet echt. Het Romanov-tijdperk associeert hij vooral met een weldoende staatkundige inertie. Voor hem komt elke ingrijpende verandering – lees: ‘revolutie’ – neer op een aantasting van de perfecte werkelijkheid. Hij waant zichzelf en dus ook Rusland in de beste der werelden. Hij zit op die machtige troon omdat hij daar nu eenmaal moet zitten, en aan dat onveranderlijke gegeven tornt het best niemand. Daarom reageert hij zo verkrampt op de herdenking van de honderdste verjaardag van de Russische Revolutie. Want volgens hem is die revolutie een aantasting van de dan bestaande goede orde.”

“Elke kritiek op zijn leiderschap verkoopt hij in zijn media als een poging tot een gevaarlijke revolutie. Dat hangt samen met een stelregel van de historicus Pavel Miljoekov, de leider van de liberalen onder de laatste tsaar en de minister van Buitenlandse Zaken in de Voorlopige Regering na de Februarirevolutie van 1917. Hij stelt: in Rusland slagen alleen revoluties van bovenaf. Dat principe is op het lijf van Poetin geschreven, want hij en hij alleen neemt alle beslissingen. Hij en zijn omgeving koesteren een absoluut misprijzen voor de massa. De modale Russen zijn volgens hen gepeupel. Poetin laat zich graag aanbidden. Hij houdt niet van mensen die kritische vragen stellen over wat er fout loopt.”

“Hij ziet zichzelf buiten de dagdagelijkse wereld staan, om er een absolute kijk en controle over te behouden. Het denken van Poetin dateert eigenlijk van vóór de Franse Revolutie: l’état, c’est moi. De Franse revolutie beroert overigens Rusland nooit echt. Onze scheiding der machten bestaat er enkel op papier. Er leeft bij het grote publiek een misvatting over Rusland als een fundamenteel anti-Europees land. Vóór de Franse Revolutie ontwikkelt de monarchie in Rusland zich parallel aan die in de rest van Europa. Die machtshebbers corresponderen dan onophoudelijk met elkaar. Maar vanaf de 19de eeuw wordt het autocratisch en absoluut denken in Rusland versterkt en verheerlijkt, terwijl in West-Europa de liberale democratie doorbreekt. Die houding van zich distantiëren van de rest van Europa uit de 19de eeuw is tot op vandaag blijven hangen in Rusland.”

‘Soevereine democratie’

“De afkeer van het Westen deemstert eventjes weg onder Gorbatsjov en Jeltsin, maar wordt vooral in de laatste tien jaar opnieuw sterker. Russische vrienden en collega’s pikken het tegenwoordig steeds minder gemoedelijk als ik mij kritisch uitlaat over de gang van zaken in hun land. Hun media staan vol van de aanvallen tegen onze ‘zogenaamde’ democratie en de ‘vermeende’ vrijheden van het Westen waaronder ‘anti-Russisch racisme’ zou schuilen. Na tien jaar brainwashen van de publieke opinie begint dat door te sijpelen tot zelfs bij de intellectuelen, zo merk ik. Alleen een kleine groep mensen volgt nieuws via ongecensureerde internetbronnen. Zelfs al zijn veel van die bronnen in het Russisch, dan nog worden ze niet of nauwelijks geraadpleegd.”

“Poetin cultiveert het begrip ‘absolute’ of ‘soevereine’ democratie. Dat komt neer op: niemand moet ons de les komen lezen. Tegenspraak op het publieke forum is fout. Want hij, Vladimir Poetin, zegt dat Rusland democratisch is. En als je dat niet gelooft, stel je jezelf buiten zijn soevereine democratie. Wie niet in de pas loopt, sluit zichzelf buiten. En dat werkt.”

“Wat Poetin nog onaantastbaarder maakt, is de onvoorwaardelijke steun van de orthodoxe kerk die in de jaren 90, na het communisme, van onder het stof is gehaald. Het aantal praktiserende kerkgangers ligt in Rusland niet hoger dan bij ons, maar de kerk is er wel veel nadrukkelijker aanwezig. In de Byzantijnse traditie is de kerk de morele waakhond van de wereldlijke macht en omgekeerd. In 2000, in zijn eerste troonrede, zegt Poetin: “De mensen hebben nood aan een nationaal idee.” Die decoratieve rol vervult de orthodoxe kerk. Ze verleent moreel gezag aan het regime. De orthodoxe kerk is aartsconservatief, en rechtvaardigt in moreel opzicht de inertie, de stilstand waarvoor Poetin staat.”

“De kerk verkettert homo’s, niet-gelovigen en andersdenkenden en verleent moreel gezag aan extreem conservatief zo niet reactionair gedrag. Of Poetin in wezen homofoob is? Bij hem komt dat neer op populisme: de landelijke Ivanmet-de-pet kijkt scheef naar homo’s en dus doet Poetin dat ook. Hij speelt graag in op wat de mensen volgens hem denken.”

Ziekelijk liegen

“Hij staat als een soort God-de-Vader buiten of boven de dagdagelijkse wereld. Hij is samen met de kerk het morele geweten van zijn land. Dus vormt zijn onophoudelijke en staalharde liegen volgens hem geen enkel moreel probleem, want in zijn optiek stel je de moraliteit van een sterk leider niet in vraag. En bovendien komt serieel liegen veelvuldig aan bod in de Russische geschiedenis. Lang voor er sprake is van fake news wordt er sinds de 19de eeuw systematisch leugenachtige propaganda bedreven vanuit Rusland. De dan vooraanstaande krant L’indépendance Belge wordt bijvoorbeeld betaald om gunstig over Rusland te berichten. De Russische geheime dienst staat in de jaren 1890 onze anarchisten bij met het voorbereiden en plegen van terreuraanslagen, aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Wanneer de bolsjewieken in 1917 aan de macht komen, nemen zij die leugenachtige politiek over. De vuistregel van hun geheime dienst wordt: lieg, lieg altijd, en blijf liegen – want uiteindelijk wordt dat geloofd. Vandaar dat velen bij ons uit idealisme meestappen met het communisme.”

“Poetin komt uit diezelfde geheime dienst, uit die traditie van leugens creëren en ermee wegkomen. Zijn liegen is zelfs ziekelijk. En het werkt. Door systematisch de waarheid te ontkennen of te vervalsen, zaait hij uiteindelijk bij iedereen twijfel. En daarom is de onvermijdelijke repliek van zelfs intellectuelen die ik daarop aanspreek: ja, maar de Amerikanen doen dat ook. Het complotdenken is in opmars en hij speelt daar perfect op in. In die wereld is het ontmaskeren van fake news haast onbegonnen werk”.

De economie faalt

“De economie is zijn Achillespees. Zijn eigen media stellen uiteraard nooit de vraag waarom de roebel almaar in waarde blijft dalen. Zijn jaarlijkse soort van troonrede bestaat deels uit patriottisch geroep en getier, maar vier vijfde van zijn betoog handelt altijd over de economie. En telkens opnieuw belooft hij dat de fouten van vorig jaar ongedaan zullen worden gemaakt. Waardoor de economie constant overhoop blijft liggen en quasi uitsluitend blijft draaien op grondstoffen, en dan vooral op olie en gas.”

“Bij zijn aantreden in 2000 belooft hij zijn economie ingrijpend te zullen diversifiëren. En in 2018 is hij nog steeds even afhankelijk van die grondstoffen. Die pijnlijke waarheid wordt verdoezeld met quasi-hervormingen. Tegelijk vormen die grondstoffen een gemakkelijke bron van inkomsten. Zeker als de olieprijzen weer stijgen, wat hem toelaat om wat populariteit bij te tanken. En dus blijft alles gemakshalve bij het oude. Ook omdat elke ingrijpende verandering een risico betekent. Uit harde economische noodzaak trekt het regime plots de pensioenleeftijd drastisch op. Net als bij ons lokt dat in Rusland heftig protest uit. Maar ik geloof niet dat die protesten zullen uitgroeien tot een echte bedreiging voor het regime.”

“Telkens er protest de kop opsteekt, wordt het ofwel brutaal neergeslagen, of er worden zondebokken bestraft of de aandacht wordt afgeleid door bijvoorbeeld enkele mysterieuze aanslagen. Het pensioenprotest is (nog) niet hard aangepakt, omdat Poetin en zijn omgeving altijd als de dood zijn voor een revolutie van onderuit. Dus schuift Poetin weer de schuld af op enkele ministers, en doet hij enkele concessies – althans voor de vrouwen. Dat is weer de typische aanpak van een pestkop: onder massale kritiek probeert hij een deel ontevredenen te paaien. Om daarna terug te slaan zodra de kans zich aandient.”

Cultivatie van het cyclisch denken

“De Russen zijn zeer gelaten. Ze verzetten zich zelden omdat ze niet geloven dat het wat uithaalt. Dat hangt ook weer samen met hun geschiedenis. Wij beoefenen een soort van rechtlijnig vooruitgangsdenken. Ginder wordt het cyclisch denken gecultiveerd: na een goede leider komt er in Rusland altijd een slechte. Dat leidt dan tot een crisis van het land, totdat er weer een goede leider komt die het land uit de miserie sleept. Daarom presenteert Poetin zichzelf als een leider die de Russen redt van de ellende en het wilde kapitalisme onder Boris Jeltsin – ellende die de media van Poetin graag nog wat aandikken om het contrast des te sterker te maken, hoewel het kapitalisme nu niet minder sterk staat dan toen.”

“Wat op de duur meer pijn doet dan protesten zijn de internationale sancties sinds de annexatie van de Krim. Die sancties treffen vooral de sleutelfiguren aan de top. De ene dag worden er weer bijkomende sancties afgekondigd en de volgende dag zie ik de koers van de roebel nog maar eens dalen, van 70 naar 80 roebel voor een euro. Het regime zorgt ervoor dat de winkelprijzen in roebel gelijk blijven. Maar de superrijken willen reizen en potverteren in het Westen, en dus lijden zij onder de sancties. Het tevreden houden van zijn onmiddellijke omgeving wordt moeilijker dan het brainwashen van Ivan-met-de-pet. De sancties bijten.”

“Wat mij altijd brengt tot de vraag: als de geschiedenis in Rusland een cyclus is van goed naar kwaad en terug, wat komt er uiteindelijk na Poetin? Als ik die vraag aan Russische collega’s stel, antwoorden ze mij met een boutade: kijk, voor jullie is de toekomst onvoorspelbaar terwijl voor ons het verleden even onvoorspelbaar is, want de geschiedenis wordt hier constant herschreven. Het komt erop neer dat niemand in Rusland, ook de intellectuelen niet, echt bezig is met de toekomst van het land.”

“Goed, zijn vierde presidentsmandaat loopt af in 2024, en Poetin zegt zelf dat hij er daarna mee ophoudt. Kan hij dan rustig en ongestoord gaan genieten van zijn ontelbare miljarden? Waarom niet? Wanneer hij het overneemt van Jeltsin is het verlenen van onschendbaarheid aan zijn voorganger het eerste wat hij doet. Dat verwacht hij ook voor zichzelf, als volkomen vanzelfsprekend.”