‘Poetin creëert de multipolaire wereld die hij (dacht dat hij) wilde’

Door Rusland niet openlijk te steunen, heeft China eigenlijk al een bepalende keuze voor de toekomst van de wereldpolitiek gemaakt, schrijven Sven Biscop, Bart Dessein & Jasper Roctus (UGent).

Tot aan de Russische inval in Oekraïne zorgden de verslechterende betrekkingen van Rusland en China met de Europese Unie en de Verenigde Staten ervoor dat de wereld dreigde uiteen te vallen in twee rivaliserende blokken, zoals tijdens de Koude Oorlog: Europeanen en Amerikanen tegen Russen en Chinezen.

Sinds 24 februari 2022 is dat niet meer zo duidelijk. Hoe meer Rusland het geweld in Oekraïne, maar ook de strategische nervositeit laat escaleren (door zijn nucleaire strijdkrachten op scherp te zetten), hoe moeilijker het voor andere mogendheden wordt om zich volledig afzijdig te houden, laat staan ??om zich simpelweg aan te sluiten bij Rusland.

Hoe meer de effecten van de sancties van de EU en de VS in de hele wereldeconomie weerklinken, hoe meer het voor andere mogendheden onmogelijk wordt om niet minstens gedeeltelijk hierin mee te gaan. China in het bijzonder heeft al een duidelijke keuze gemaakt.

Het koninkrijk in het midden

Wanneer andere mogendheden ten strijde trekken is het China’s instinct om elke expliciete stellingname te vermijden. Als Rusland bij een conflict betrokken is, zal China het niet altijd openlijk steunen, maar zal het er ook bijna nooit openlijk tegen ingaan (en vice versa).

Uit een citaat van het ‘Dagblad van China’s Nationale Defensie‘ (Zhongguo guofang bao) dat in een artikel in het ‘Volksdagblad’ (Renmin ribao) van 11 februari 2022 gepubliceerd werd, valt af te leiden dat China aanvankelijk inderdaad duidelijk naar steun voor Rusland neigde, en de VS en de NAVO de schuld gaf voor de spanningen; de Amerikaanse waarschuwing dat een grootschalige invasie op handen was werd geridiculiseerd.

Velen vermoedden zelfs een Chinees-Russische samenzwering, in de veronderstelling dat Vladimir Poetin Xi Jinping op de hoogte zou hebben gebracht van zijn plannen terwijl hij in Beijing was voor de Olympische Winterspelen.

Poetin heeft Xi waarschijnlijk gewaarschuwd voor de op handen zijnde militaire actie, maar afgaand op berichten in de Chinese officiële media waarin sprake is van ‘problemen in Oost-Oekraïne’ en waarbij de aanval op Kiev zo goed als niet vermeld wordt, lijkt China verrast te zijn geweest door de daadwerkelijke omvang van de invasie.

China’s verbazing blijkt ook uit de manier waarop het de evacuatie van zijn burgers uit Oekraïne aanpakte – wat leidde tot spot op de Chinese sociale media. Aanvankelijk werden Chinese burgers in Oekraïne aangespoord om trots de Chinese vlag te tonen als ze naar buiten gingen, om op die manier Russisch vuur te voorkomen. Na een paar dagen gaf Beijing echter impliciet toe dat dit geweld zou kunnen uitlokken vanwege het toenemende anti-Chinese sentiment in Oekraïne, en op de derde dag van de invasie adviseerde het zijn burgers om binnen te blijven en hun identiteit te verbergen. Uiteindelijk werd evacuatie via Moldavië aanbevolen.

Naarmate de oorlog vorderde, begon het publieke standpunt van China te evolueren. Reeds op 25 februari heeft China (samen met India en de Verenigde Arabische Emiraten) zich onthouden van stemming in de VN-Veiligheidsraad over de ontwerpresolutie waarin Rusland werd veroordeeld; alleen Rusland zelf stemde tegen. De Chinese ambassadeur verklaarde de onthouding door de noodzaak van voorzichtigheid en voegde eraan toe dat ‘Oekraïne een brug moet zijn tussen het oosten en het westen, geen buitenpost voor grote mogendheden’.

Het ‘Dagblad Bevrijding‘ (Jiefang ribao), de krant van het Comité van de Chinese Communistische Partij van Shanghai, berichtte op 26 februari dat Xi in een telefoongesprek dat hij op dezelfde dag met Poetin hield, opnieuw zijn begrip toonde voor de ‘redelijke veiligheidszorgen’ van Rusland en verklaarde dat ‘China Rusland steunt om hun problemen met Oekraïne door middel van onderhandelingen op te lossen’, terwijl hij ook verwees naar respect voor de soevereiniteit en territoriale integriteit van alle landen.

Op 1 maart sprak Wang Yi, Minister van Buitenlandse Zaken, met zijn Oekraïense ambtgenoot Dmytro Koeleba, en verklaarde hij dat China ‘het uitbreken van een conflict tussen Oekraïne en Rusland betreurt, Oekraïne en Rusland oproept om door middel van onderhandelingen een oplossing voor het probleem te vinden, alle constructieve internationale inspanningen die bevorderlijk zijn voor een politieke oplossing steunt, en zich grote zorgen maakt over de schade die burgers lijden’.

Wat de sancties betreft, verklaarde het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken dat ‘China geen voorstander is van het gebruik van sancties om problemen op te lossen’. Het is niet waarschijnlijk dat Beijing de EU en de VS zal volgen in het bevriezen van de Russische reserves of de handel met het land stop te zetten.

Maar het kan de impact van de sancties ook niet helemaal vermijden. Het filiaal van de ‘Bank of China’ in Singapore is bijvoorbeeld slechts een van de vele banken die is gestopt met de financiering van de handel in Russische grondstoffen, en de ‘Asian Infrastructure Investment Bank’ heeft al haar activiteiten in Rusland en Wit-Rusland stilgelegd.

Een multipolaire wereld

Dit betekent niet dat China nu ‘aan de kant’ van de EU en de VS staat, maar de angst dat China het moment zou kunnen gebruiken om zelf over te gaan tot wapengeweld om de status-quo op Taiwan te veranderen wordt tegengesproken door de feitelijk zeer terughoudende positie van Beijing.

Die vrees sluit tevens niet aan bij het feit dat China voor het laatst ten oorlog trok in 1979, tegen Vietnam. Nu oorlog voeren zou de perceptie van China in de wereld volledig veranderen, en de potentiële impact op al zijn internationale relaties zou enorm zijn. Het is niet onmogelijk, maar het zou een enorme gok zijn.

Lees verder onder de foto

‘Heimelijk pragmatisme’ doet China de kant van zijn eigen belangen kiezen. Dat betekent dat we ons nu daadwerkelijk in een multipolaire wereld bevinden. Elk van de huidige vier wereldspelers streeft zijn eigen belangen na; deze belangen overlappen vaker met die van de een dan met die van de ander, maar ze overlappen nooit volledig. Uiteindelijk werkt dus elk van de vier samen, of niet, met elk van de andere vier, al naar gelang zijn belangen dat vereisen. China en Rusland beschouwen elkaar als hechte partners tegen de vermeende Amerikaanse hegemonie.

Tegelijkertijd vereist de vaak zeer assertieve, maar vooral politiek-economische strategie van China, een zekere mate van stabiliteit. Hieraan kan worden toegevoegd dat de CCP juist nu behoefte heeft aan een imago van stabiliteit, aangezien zij zich voorbereidt op de verwachte herverkiezing later dit jaar van Xi Jinping als secretaris-generaal. Rusland daarentegen volgt een agressieve politiek-militaire strategie die het in staat stelt zijn middelen optimaal te benutten in omstandigheden van instabiliteit.

Beijing verwelkomt Russische militaire interventies die regionale stabiliteit waarborgen, zoals onlangs in Kazachstan, maar een oorlog (en, na enige terughoudendheid, lijken de Chinese media nu bereid de situatie in Oekraïne ook zo te benoemen) die een land dat wordt gezien als een belangrijk knooppunt voor het ‘Belt and Road Initiative’ vernietigt en een wereldwijde economische schokgolf veroorzaakt, kan moeilijk als in het belang van China gezien worden.

Deze realiteit verklaart ook waarom de volgende opinie werd gepubliceerd in het ‘Dagblad Bevrijding‘ van 2 maart: ‘De hernieuwde aanvraag van Oekraïne om op dit moment lid te worden van de EU is niet onverwacht. De EU is een organisatie voor economische integratie, geen militaire, en Oekraïne zal legitiem meer economische steun krijgen na toetreding tot de EU, zonder op de “rode lijn” van Rusland te stappen’.

Poetin drong regelmatig aan op multipolariteit, maar wat hij echt bedoelde was een einde maken aan de vermeende Amerikaanse unipolariteit.

Wat hij echter niet wilde, maar nu wel heeft uitgelokt, is een situatie van daadwerkelijke multipolariteit waarin hij moet wedijveren om de steun van andere staten. Alleen om erachter te komen dat hij slechts een paar van hen kan dwingen om zich aan te sluiten, en dat hij weinig heeft om de anderen aan te trekken, terwijl zijn brute agressie het evenwicht heeft verstoord – zelfs met die landen die geneigd zijn om zijn versie van de gebeurtenissen aan te nemen.

In een multipolaire wereld is de EU-strategie om met andere mogendheden om te gaan als partner, concurrent en rivaal tegelijk, de juiste. Traditioneel compartimenteren grootmachten hun relaties: ze werken samen waar ze kunnen, maar duwen terug wanneer ze moeten. Zelfs richting Rusland bleef de EU na de eerste invasie van Oekraïne in 2014 aangeven bereid te zijn om samen te werken op gebieden waar belangen samenvielen. Rusland weigerde. Door een aanvalsoorlog te ontketenen, heeft het nu compartimentering onmogelijk gemaakt en heeft het de EU gedwongen om alle betrekkingen tot een minimum te herleiden.

De eerdergenoemde Chinese steun voor (eventueel) EU-lidmaatschap van Oekraïne, terwijl resolute steun van het land voor de Russische oppositie tegen het Oekraïense NAVO-lidmaatschap even duidelijk is, laat zien dat China nog steeds bezig is zijn betrekkingen met het Westen te compartimenteren. Dat is geen verrassing. Door, ondanks alle fricties, ook de relaties met China te compartimenteren, heeft de EU, en zelfs voor een groot deel de VS, het land immers in staat gesteld de positie in te nemen die het vandaag inneemt.

Als ze dat niet hadden gedaan en China uitsluitend als een rivaal hadden behandeld, had Beijing misschien geen andere optie gezien dan zich volledig bij Rusland aan te sluiten. In plaats daarvan staat er voor China te veel op het spel. Het is daarom niet het moment om de tegenstelling ‘democraten vs. autocraten’ uit te spelen. Het Westen heeft immers enkele van de overige autocraten nodig om hun Russische collega in te dammen.

Besluit: Eén wereld

Zal China uiteindelijk een actievere rol gaan spelen? Dat het Rusland mogelijk een economische reddingslijn zal bieden, is misschien wel in het belang van de EU en de VS. Hun sancties zijn bedoeld om pijn te doen, om Rusland en de wereld in het algemeen een signaal te geven dat het schenden van de fundamentele regels van de internationale orde een prijs heeft. Maar ze zijn niet bedoeld om Rusland te laten instorten, wat escalerend gedrag zou kunnen veroorzaken – denk aan de reactie van Japan op het Amerikaanse olie-embargo dat zijn economie in 1941 verlamde: de aanval op Pearl Harbor. Voortgezette handel met China zou een dergelijke uitkomst kunnen voorkomen.

Tegelijk zou Beijing van die relatie gebruik kunnen maken om Moskou achter de schermen te laten weten dat het zich niet op zijn gemak voelt, en zich te bewijzen als een ‘verantwoordelijke actor’. Een initiatief van publieke bemiddeling zou kunnen uitzicht bieden op een groot diplomatiek succes, maar zonder enige garantie daartoe. Bovendien druist dit in tegen de instincten van China. Een privébericht van Xi aan Poetin waarin hij de hoop uitdrukt dat deze oorlog snel eindigt, zou echter net zo effectief kunnen blijken.

Feit is dat China op heden al een duidelijke keuze heeft gemaakt. Als het Rusland volledig had gesteund in zijn agressieoorlog had dat de wereld misschien in een nieuwe bipolaire rivaliteit doen storten. In plaats daarvan is er nog steeds een kans om de wereld bij elkaar te houden en om één set regels te handhaven die alle staten onderschrijven, omdat China om zijn belangen na te streven de stabiliteit nodig heeft die dergelijke regels creëren.

Rusland heeft zichzelf voorlopig buiten die orde geplaatst, maar het doel moet zijn om het land uiteindelijk ook terug in die orde te krijgen. Alleen een wereldorde die alle huidige grootmachten omvat, kan echt stabiel zijn. Het eigenbelang van China overlapt misschien net genoeg met ons eigenbelang om dat te bewerkstelligen.

Prof. dr. Sven Biscop doceert aan de Universiteit Gent en leidt het programma ‘Europe in the World’ aan het Egmont Instituut. Hij is de auteur van Hoe de grootmachten de koers van de wereldpolitiek bepalen (Kritak, 2021).

Prof. dr. Bart Dessein doceert modern en hedendaags China aan de Universiteit Gent, waar hij hoofd is van de onderzoeksgroep ‘East Asian Culture in Perspective: Identity, Historical Consciousness, Modernity’. Hij is ook senior associate fellow bij Egmont.

Jasper Roctus is doctoraatsonderzoeker aan de Universiteit Gent (gefinancierd door het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek – Vlaanderen). Als lid van de onderzoeksgroep ‘East Asian Culture in Perspective: Identity, Historical Consciousness, Modernity’ doet hij momenteel een doctoraatsonderzoek naar narratieven over Sun Yat-sen (1866-1925). Hij is ook een voormalig stagiair van Egmont.