Pleidooi voor minder godsdienstvrijheid: ‘De neiging tot extremisme zit in alle religies’

Moet de overheid zich afzijdig houden als het over religie gaat – de scheiding van Kerk en Staat indachtig? ‘Ze moet zich er net mee bemoeien’, vindt de Britse godsdienstsocioloog Linda Woodhead. ‘Onbegrensde godsdienstvrijheid speelt fundamentalisten in de kaart.’

De Britse godsdienstsocioloog Linda Woodhead, een van ’s werelds grootste religie-experts, waarschuwt voor de gevaren van onbelemmerde godsdienstvrijheid. Gematigde stemmen worden te weinig gehoord. ‘Religies zijn van nature geneigd om extremistisch te worden’, vertelt ze ons, een dag na haar lezing aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘Mensen denken ten onrechte dat religies van nature goed en vreedzaam zijn. Maar als er te weinig ruimte en aandacht is voor de matigende krachten, kan elke religie extremistisch worden.’

Volgens Woodhead slaapwandelt Europa naar een situatie waarin godsdienst een wetteloos domein wordt. ‘De meest intolerante vormen van religie weten optimaal te profiteren van de godsdienstvrijheid. Het is tijd dat de politiek zich met religie inlaat, ondanks de scheiding van Kerk en Staat.’

Geldt wat u zegt over de neiging tot extremisme en gewelddadigheid niet vooral voor de islam?

LINDAWOODHEAD: Nee, de neiging tot extremisme zit in alle religies. Extremisme ontstaat als er binnen een religie mensen opstaan die zeggen: wij gaan het geloof zuiveren, wij zijn de ware gelovigen. Dat is een krachtig middel om macht te verwerven. Het enige wat deze neiging in de geschiedenis kon tegengaan, zijn de matigende krachten. Burgerlijke partijen, de staat. Maar tegenwoordig zie je dat die taak verwaarloosd wordt. Zelfs de kerk waarin ik opgroeide, de mainstream-anglicaanse kerk, is gekaapt door rechtse evangelicals.

Maar die blazen zichzelf niet op in een uitgaanswijk.

WOODHEAD: Extremistisch betekent niet noodzakelijk gewelddadig. De meeste fundamentalisten zijn niet gewelddadig. Kijk naar het Jodendom: de meeste ultraorthodoxe willen alleen de heilige boeken bestuderen.

De meeste moslims zijn geen extremisten, maar gematigde gelovigen. De jongens die aanslagen pleegden, in Parijs en elders, zaten meestal al op een gewelddadig pad. Op het moment dat ze dan met een extremistische vorm van religie in aanraking komen, hebben ze hun rechtvaardiging om geweld te gebruiken. Dat ligt op zichzelf niet aan de islam.

Wie zegt ‘de islam is inherent geneigd tot gewelddadigheid’ vergist zich?

WOODHEAD: Extremisme is geneigd tot gewelddadigheid. En alle religies zijn geneigd tot extremisme. In Groot-Britannië hebben we lang last gehad van gewelddadige katholieken. Toch zeiden mensen niet: ‘In wezen zijn alle katholieken zo.’

Als je zegt dat dit extremisme het ware gezicht is van de islam, doe je precies wat de IS wil. Waarom vermoorden de extremisten mensen? Omdat ze gruwen van het bewijs dat Europa daadwerkelijk liberaal is en positief kan zijn tegenover islam. Op wat voor locaties in Parijs sloegen ze toe? Waar mensen samenkomen om te ontspannen. In een gemengde uitgaanswijk.

De IS houdt niet van het feit dat Syrische vluchtelingen goed worden behandeld in sommige Europese landen. Hun verhaal is: ‘Europa voert een kruistocht en wil de moslims vernietigen.’ Dus hoe meer wij zeggen: ‘We vertrouwen moslims niet, de islam is inherent gewelddadig’, hoe gelukkiger de IS wordt. Het bevestigt hun beeld: de ongelovigen willen de kinderen van Allah vernietigen. Hoe meer we daarin meegaan, hoe meer zij de agenda bepalen. Hun interpretatie van ‘de ware islam’ dringt binnen in de hoofden van Europeanen.

We nemen het fundamentalistische vertoog over?

WOODHEAD: Je zegt wat zij ook zeggen: ‘Wij zijn goed, jullie zijn slecht.’ Fundamentalistisch, zwart-wit. Dus de vraag is: laten we dat toe? Wie bepaalt de agenda? De IS slaagt daar tot nu toe veel te makkelijk in. Het feit dat de Franse president François Hollande al op de avond van de aanslagen de oorlog verklaarde aan de IS, gevolgd door andere wereldleiders, zal de terroristen buitengewoon gelukkig hebben gemaakt. Het verheft hen tot veel meer dan een groep losgeslagen jongeren.

Het zou zo veel sterker zijn als we zouden zeggen: nee, wíj bepalen de agenda. Onze agenda is: het verdedigen van Europese waarden. We scherpen onze buitenlandpolitiek aan en zoeken een oplossing voor Syrië. Rustig, kalm, krachtig. Europa maakt een fout als het niet voor zijn eigen tegenverhaal gaat staan.

U zegt: we moeten uitgaan van onze eigen, Europese waarden. Maar wat zijn dan die waarden? Weten wij dat zelf wel?

WOODHEAD: Dat is een probleem. Sommige moslims in Europa geloven de IS-retoriek dat hier überhaupt geen waarden zijn. Dat Europeanen zich gedragen zoals de Romeinen in de eindtijd van hun Rijk: decadent, zonder moraal, zonder religie.

Dat sluit mooi aan bij een concept dat in het hart ligt van elk modern fundamentalisme: het traditionele gezin moet worden verdedigd, inclusief de mannelijke controle erover. Dat in Europa traditionele gezinsstructuren zijn opengebroken, zien zij als een ultiem teken van verval.

We moeten veel duidelijker maken dat onze manier van leven niet getuigt van een gebrek aan waarden. Europa staat voor vrede en welvaart. Wij beschouwen vrouwen als gelijkwaardig aan mannen. Hetzelfde geldt voor homoseksuelen. Kinderen hebben rechten. Op al die recente verworvenheden zouden we heel trots moeten zijn. Maar zelfs onze eigen kerken zijn er niet trots op. ‘Ojee,’ zeggen ze, ‘het gezin stort in elkaar.’ De katholieke kerk noemt feminisme ‘gevaarlijk’. Vrouwenmishandeling en kindermisbruik waren tot een paar decennia geleden ook bij ons vrij normaal. Dat is het niet meer. We vinden het onaanvaardbaar. Dat is geen verval van waarden, maar een enorm krachtige morele verandering. Het feminisme is daar heel belangrijk in geweest, want veel van die veranderingen begonnen bij vrouwen die zeiden: ‘Wij pikken dit niet meer.’

Wat moeten we volgens u doen?

WOODHEAD: Een oplossing is – en ik zeg dit niet alleen om meer werk te krijgen – onderzoek. Je kunt de posities van christenen en moslims in beeld brengen, achterhalen wat ze werkelijk geloven. Op andere terreinen is het heel normaal om goede informatie in te winnen, maar in onze omgang met religie zijn we nog altijd heel primitief.

Hoe komt dat?

WOODHEAD: Deels doordat regeringen en beleidsmakers dachten: religie zal uitsterven, iedereen wordt atheïst – dat was dus een vergissing. En deels doordat we geloven in godsdienstvrijheid, ‘dus mogen we ons er niet mee bemoeien’. Maar ook dat is een vergissing. Door een combinatie van medialogica, goedbedoelde wetten en religieuze vrijheidscampagnes worden juist de fundamentalistische vleugels van religie steeds opnieuw versterkt, terwijl de gematigde meerderheid niet gehoord wordt. Journalisten hebben vooral interesse voor de extreme varianten.

Gezien het geweld is er een journalistieke aanleiding om die extremere varianten te belichten.

WOODHEAD: Natuurlijk. Richt je op de jongeman met de kalasjnikov. Maar doe niet alsof hij de enige is die ‘echt religieus’ is. Waarom is zo’n jongen religieuzer dan je vrome tante? De meerderheid van de Europeanen noemt zichzelf bij onderzoeken nog altijd ‘christelijk’. Maar dan heet het al gauw: ‘Die zijn niet echt gelovig, ze praktiseren niet.’

We zitten in een grote religieuze transitie. We worden niet allemaal seculier. Veel mensen geloven op een spirituele manier. Het goede leven zit voor hen in hun relatie tot het geheel, tot de natuur, de anderen. Ik vrees dat politici hier te weinig oog voor hebben, ze luisteren enkel naar de oude stemmen. Wie zich bezighoudt met nieuwe vormen van spiritualiteit wordt weggezet als zweverig en egocentrisch. En dat zijn precies de stempels die traditionele kerkleiders ze graag geven. Terwijl onderzoek toont dat deze mensen veelal zeer betrokken, bewuste burgers zijn. Juist hen hebben we nodig voor dat Europese tegen-verhaal.

Waarom respecteren we de grote groep van gematigde moslims, gemiddelde christenen en nieuwe spirituele gelovigen niet? Liberale, vrijzinnige religie is even echt en krachtig in het vormen van levens als de extremistische varianten. Als je zegt dat die mensen niet ‘echt’ religieus zijn, neem je opnieuw de fundamentalistische agenda over. (Marc Van Dijk)