Pietro Bartolo runt de enige kliniek op Lampedusa: ‘Je laat mensen niet zomaar sterven’

Pietro Bartolo (61), de voorbije jaren uitgegroeid tot de bekendste arts van Italië, oogt vermoeid, maar klinkt strijdvaardig. Al ruim vijfentwintig jaar runt hij de enige kliniek op hét Europese vluchtelingeneiland Lampedusa. Weinig artsen hebben de voorbije jaren zoveel lijkzakken moeten vullen als hij.

Het leven van de Italiaanse artsPietro Bartolo is een aaneenschakeling van tragedies en diepmenselijke emoties, maar nooit werd het erger dan op die fatale derde oktober 2013. Op die dag liet een bevriende visser hem huilend weten dat de zee bij Lampedusa krioelde van de lichamen. Velen dood, anderen vechtend voor hun leven. Slachtoffers van een ramp van nooit geziene omvang met een vluchtelingenboot, die uiteindelijk ruim 360 levens zou eisen.

De tragedie zou een keerpunt betekenen in het Italiaanse én Europese vluchtelingenbeleid. Enkele maanden later startte de Italiaanse regering met de grootschalige reddingsoperatie Mare Nostrum. Omdat het aantal vluchtelingen ook nadien nog bleef aanzwellen op het eiland kwamen Bartolo en zijn team steeds meer in de schijnwerpers te staan.

Die belangstelling leidde uiteindelijk tot de aangrijpende documentaire Fuocoammare, volledig gebaseerd op het leven van Bartolo én winnaar van de Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn in 2016. Samen met de Italiaanse journaliste Lidia Tilotta schreef Pietro Bartolo zijn levensverhaal nu ook neer in het pas vertaalde en bij momenten bijzonder confronterende Tranen en Troost.

Toen ik de week na die verschrikkelijke tragedie in oktober 2013 op Lampedusa was, merkte ik daar vooral heel veel woede bij de lokale bevolking, die de Italiaanse regering als medeverantwoordelijk beschouwde voor de vluchtelingenstroom. Hoe staan de Lampedusanen vier jaar en honderdduizenden nieuwe migranten later tegenover de migratieproblematiek?

PIETRO BARTOLO: Ik woon en werk al mijn hele leven op het eiland, en ik zie wat dat betreft geen fundamentele verandering bij de bewoners. De vluchtelingenstroom is inderdaad almaar toegenomen, maar mijn medebewoners ontvangen de migranten nog altijd even menselijk en hartelijk als tien jaar geleden.

Wat er sinds oktober 2013 wél veranderd is: de Italiaanse overheid is veel meer aanwezig op het eiland, met militairen en hulpverleners. De aanpak en organisatie zijn verbeterd, maar je ziet nog altijd hoe lokale bewoners voedsel aanbrengen of zelfs hun huizen openstellen voor de vluchtelingen. Maar het dient natuurlijk gezegd: Lampedusa blijft een transit-eiland, omdat de vluchtelingen na verloop van tijd naar Sicilië of naar het vasteland worden overgebracht. Dat weten de eilandbewoners ook.

U heeft de voorbije jaren met heel wat Italiaanse toppolitici – tot de president toe- gepraat over de aanpak van het migratieprobleem: kan u begrip opbrengen voor de lastige spreidstand die zij moeten aanhouden?

BARTOLO: Die vraag doet eigenlijk weinig ter zake. Wat me van al die gesprekken en vergaderingen vooral bijgebleven is, is dat politici hun standpunten vaak baseren op informatie die fundamenteel onjuist is. Ze hebben het bijvoorbeeld regelmatig over een ‘invasie’. Waar slaat dat op, in de wetenschap dat er vorig jaar 181.000 vluchtelingen aangekomen zijn in heel Italië? Is dat een invasie, als je dat cijfer afzet tegenover de gehele Europese bevolking? Ik dacht het niet.

Daarnaast krijg ik vaak te horen dat al die migranten ook allerlei ziektes meebrengen. Nu, ik ben zelf arts en onderzoek al jarenlang alle vluchtelingen die levend voet aan wal zetten op Lampedusa. Ik heb bij hen nog nooit een echt gevaarlijke ziekte aangetroffen. Derde leugen: ‘er zitten terroristen tussen de vluchtelingen’. Geloof je nu echt dat goed voorbereide terroristen hun toevlucht moeten nemen tot dit soort levensgevaarlijke kutbootjes? We hebben daarentegen wel al jarenlang terroristen in eigen huis, die in Italië of andere Europese landen zelf geradicaliseerd zijn. Waar zijn die politici dan mee bezig als ze vluchtelingen willen marginaliseren op basis van dat soort argumenten?

U weigert heel nadrukkelijk een onderscheid te maken tussen enerzijds de echte politieke vluchtelingen en anderzijds de economische migranten, die in Italië ruimschoots in de meerderheid zijn. Ondergraaft u zo niet zelf het maatschappelijke draagvlak voor de echte vluchtelingen?

BARTOLO: Maakt het dan enig verschil of je je hachje wil redden omdat je voor je leven vreest door een oorlog dan wel omdat je dreigt om te komen van de honger?

Punt blijft natuurlijk dat de conventie van Genève nadrukkelijk de criteria bepaalt om als vluchteling erkend te worden en asiel te krijgen, en dat economische migranten daar nu eenmaal niet onder vallen?

BARTOLO: Ook als we dit onderscheid willen handhaven, zullen we daarmee de migratiestroom richting Europa niet kunnen stoppen. Bovendien is het toch aan de politiek om desnoods nieuwe wetgevende kaders te voorzien om een nieuwe problematiek aan te pakken? Mensen laat je niet sterven, en vandaag sterven er gewoon veel te veel. Laat Europa dus op zijn minst een strategie bedenken om te voorkomen dat er nog zoveel mensen omkomen op zee, zelfs waneer we dat onderscheid tussen echte vluchtelingen en economische gelukszoekers willen blijven aanhouden.

Welke oplossing ziet u zelf?

BARTOLO: Kijk, als we de ruim 180.000 mensen die vorig jaar via Italië naar Europa vluchtten op een evenwichtige wijze zouden verdelen over alle Europese landen, is dit probleem dan echt politiek onoplosbaar? De meeste Europese landen hebben Italië de voorbije jaren daarentegen op schandalige wijze in de steek gelaten. We moesten zelf maar onze boontjes doppen.

U beschrijft in uw boek hoe massale reddingsoperaties op zee er ook toe leiden dat mensensmokkelaars steeds meer goedkope en dus zeer gammele boten inzetten, met vaak dramatische gevolgen. Moeten we dan toch niet spreken van een aanzuigeffect?

BARTOLO: De ramp van oktober 2013 heeft ook de Italiaanse overheid wakkergeschud: het moest nu maar eens gedaan zijn met al die doden. Daarop heeft de Italiaanse regering operatie Mare Nostrum gelanceerd, waarbij intense militaire patrouilles op volle zee ongetwijfeld vele honderden levens gered hebben. Die operatie leidde in de rest van Europa tot veel kritiek, maar finaal heeft Europa de fakkel wel overgenomen met Frontex-operaties.

Het klopt inderdaad dat er sindsdien net meer doden zijn gevallen op zee, omdat de mensensmokkelaars veel meer ronduit gammele boten zijn gaan inzetten waardoor ze ook meer geld konden verdienen. Moeten we daarom dan maar stoppen met humanitaire acties? Nee, maar we kunnen het geld daarvoor wel veel beter besteden door een luchtbrug op te zetten. Daarmee redden we gigantisch veel mensenlevens én halen we het businessmodel van de mensensmokkelaars volledig onderuit. Twee vliegen in één klap dus.

Dat klinkt aannemelijk, maar ziet u dit in de huidige maatschappelijke context nu zelf als een realistische optie?

BARTOLO: Het is ofwel dat ofwel vermijden dat er zoveel Afrikanen omwille van economische motieven hun toevlucht willen zoeken in Europa. Gaan we voor die laatste optie, dan moeten we wel bereid zijn om meer geld en middelen te investeren in de Afrikaanse landen van herkomst.

En dan moeten we de lokale regeringen daar veel meer op hun verantwoordelijkheid wijzen en er dus ook geen zoete broodjes meer mee bakken als ons dat toevallig goed uitkomt. Bijvoorbeeld omdat onze eigen bedrijven voor enkele miljarden wapens kunnen verkopen aan corrupte Afrikaanse regimes. De oorlogsvluchtelingen daarentegen, die zullen we sowieso moeten blijven verwelkomen.

Iets anders: in welke mate hebben uw leven en werk op Lampedusa u de voorbije decennia ook als mens veranderd?

BARTOLO: Wat me vooral zal bijblijven, is hoeveel liefde en warmte al die mensen die ik persoonlijk ontmoet en vaak ook onderzocht heb – doorgaans letterlijk op de kade van Lampedusa – me zelf geschonken hebben. Ik voel me daardoor echt bevoorrecht. Je kan je amper voorstellen door welke hel die vaak nog heel jonge migranten gegaan zijn, hoe men alles in het werk gesteld heeft om hen elke vorm van menselijkheid en waardigheid te ontnemen op hun ellendige tocht.

Maar klagen doen ze nooit, ze zijn enkel maar heel dankbaar. Als ik vandaag met dit boek de hele wereld rondreis, dan is dat toch vooral om het beeld dat de meeste mensen hebben van deze migranten bij te stellen. Dat beeld klopt heel vaak niet, en dat beschouw ik als een misdadige verantwoordelijkheid van politiek en media.

Hoe kunnen we volgens u dan wel een breder maatschappelijk draagvlak vinden voor migratie, een thema dat vandaag in heel Europa bovenaan de politiek agenda prijkt?

BARTOLO: Misschien zou het al een goed begin zijn mochten we dit thema niet consequent als een probleem bestempelen. Tweehonderdduizend migranten op een totaal van 700 miljoen Europeanen, is dit dan echt zo problematisch? We moeten ook af van het idee dat die migratiegolf een soort van tijdelijk fenomeen is, dat ook wel opnieuw zal overwaaien. Migratie wordt de komende jaren en decennia een structureel gegeven, we zullen dus vooral ook op zoek moeten gaan naar langetermijnoplossingen.

Bovendien slaat de vergrijzing in Europa stilaan overal zo hard toe, dat we op termijn echt ook migranten nodig zullen hebben. Maak dan ook duidelijk aan de bevolking dat migratie een uitgelezen kans is. Dit vergt net iets meer politieke moed, dat klopt, maar ik zie geen andere uitweg. Toen de Europese Unie 60 jaar geleden in de steigers werd gezet, was dit project toch ook grotendeels gebaseerd op mensenrechten en universele waarden? Laat ons daar dan ook echt werk van maken.

U bent er nu 61, kan u zich voorstellen Lampedusa ooit de rug toe te keren om elders in alle rust van uw pensioen te gaan genieten?

BARTOLO:(glimlacht) Geef me maar een oude dag op zee, als visser, maar ik vrees dat dit thema me nooit meer echt zal loslaten. Ik wil gewoon dat de drama’s, waar ik nu al ruim dertig jaar haast dagelijks getuige van ben, zo snel mogelijk ophouden. Ik ga dus door met dit werk, ik beschouw het als mijn verdomde plicht. Ik heb me de voorbije jaren al heel vaak die ene vraag gesteld: wat mocht ik aan de andere kant staan, hoe zou ik dan reageren?