‘Patriot’: het boek waarmee Russisch oppositieleider Aleksej Navalny nooit president werd

In Patriot spreekt Aleksej Navalny een laatste keer met zijn publiek.

Met de publicatie van Patriot spreekt de voormalige Russische oppositieleider Aleksej Navalny een laatste keer. Wat aanvankelijk opgevat was als een politieke biografie, leest vandaag als een politiek testament van de enige politicus die de huidige Russische leider Vladimir Poetin ooit in verlegenheid heeft kunnen brengen.

Navalny overleed in februari in een strafkolonie in Charp, een dorpje boven de Poolcirkel, vermoedelijk aan de gevolgen van vergiftiging. Sinds zijn dood leidt zijn weduwe Joelija Navalnaja zijn Fonds voor de Strijd tegen Corruptie (FBK). Navalnaja zelf kondigde het boek, dat op dinsdag 22 oktober verschijnt, aan als ‘een laatste bericht van mijn man, een getuigenis van zijn veerkracht, moed en geloof in een betere toekomst voor ons land’.

Een normaal leven

Navalny begon Patriot te schrijven tijdens zijn revalidatie in Duitsland, waar hij herstelde van een novitsjok-vergiftiging die hem in 2020 bijna het leven kostte. Patriot lijkt opgevat als zijn politieke biografie, waarbij hij zijn levensloop en activisme beschrijft. Het boek is geschreven in Navalny’s volle overtuiging dat het regime van Poetin weldra zou vallen, en dat hij zelf nog in leven zou zijn om een politieke carrière uit te bouwen. In zijn slotwoorden verklaart Navalny dat hij niet gelooft dat het Kremlin hem opnieuw zal proberen te vermoorden.

In zijn boek, dat naast Navalny’ eigen tekst ook zijn dagboeken in gevangenschap bevat, rekent hij af met de clichés waarmee veel democratischgezinde Russen zichzelf sussen. Hij is genadeloos voor de ‘idioten’ die nostalgisch zijn naar het Sovjetverleden. Hij is kritisch voor wat hij ‘het Russische nationale karakter’ noemt: de ‘neiging om op te scheppen over de ontberingen die gemakkelijk voorkomen kunnen worden’. We mopperen over de vreselijke omstandigheden waarin we door onze machthebbers moeten leven, meent Navalny, maar tegelijk zijn we trots dat we in dergelijke omstandigheden overleven.

Het is de centrale vraag die Navalny een carrière lang aan elke Rus die het wilde horen voorlegde: waarom is Rusland, in tegenstelling tot zo veel andere Oost-Europese landen, geen normaal land geworden? Naar de normen van de Russische oppositie is zijn antwoord redelijk dapper: dat hebben de Russen aan zichzelf te danken. Tegelijk benadrukt Navalny dat de meeste Russen wel degelijk hunkeren naar ‘een normaal leven’ in ‘een normaal land’. Het is een moeilijke zaak voor elke Russische oppositiepoliticus: hoe combineer je de liefde voor je land met al zijn hypernationalistische en imperialistische uitwassen? Hoe bekritiseer je de staat die zo veel Russen gelijkstellen met het Russische volk, zonder die Russen zelf af te vallen?

Unieke kans

Interessant genoeg legt Navalny de schuld voor alles wat er de afgelopen decennia misliep in Rusland niet bij Poetin, maar bij diens voorgangers. Hij bekritiseert Gorbatsjov voor zijn halfslachtige beslissingen, en zijn pogingen om het socialistische systeem op een of andere manier in leven te houden. Tegelijk is hij hem dankbaar dat hij de Sovjet-Unie ten val heeft gebracht.

Zijn relatie met Boris Jeltsin is zo mogelijk nog gecompliceerder. Navalny geeft toe dat hij een ‘blinde bewonderaar’ was van Ruslands eerste verkozen president, en dat hij Jeltsin zelfs steunde toen die in 1993 besloot om met tanks op de Doema te vuren. Maar tegelijk beschouwt hij Jeltsin als de voornaamste reden dat het met Rusland in de jaren negentig fout is gelopen. Jeltsin heeft volgens Navalny een unieke kans laten liggen om van Rusland een normaal functionerend land te maken. Tegelijk benadrukt Navalny dat ook hij niet zonder zonde is, en op bepaalde momenten meedeed met het systeem. Hij geeft toe dat hij zonder de val van de Sovjet-Unie waarschijnlijk militair of diplomaat geworden was, en dat hij als student ook zelf docenten omgekocht heeft voor een beter cijfer.

De manier waarop Navalny zijn jeugdjaren beschrijft, bevat zelfs een echo van de manier waarop Poetin zich eertijds aan het publiek toonde. Toen Poetin zich in 2000 voor het eerst presenteerde aan het publiek, pakte hij in zijn eigen biografie uit met zijn verleden als sjpana, de naam die Russen gaven aan het tuig van de richel dat in de jaren zeventig en tachtig de buurt onveilig maakte. Niet toevallig beschrijft Navalny hoe hij als vijftienjarige enkele maanden wordt afgeperst door zo’n vervelende buurtjongen. Hij beschrijft hoe hij erin slaagt de afpersingen te doen stoppen door de afperser onverwachts in het gezicht te slaan.

Na het overlijden van Aleksej Navalny: het einde van het alternatief

Hypernationalistische flirt

Het is een welbekende grap dat politici enkel een autobiografie schrijven wanneer ze iets te verbergen hebben. De erfenis van Navalny kent immers enige scherpe kantjes. In zijn beginjaren flirtte de jonge Navalny geregeld met de hypernationalistische rechterzijde. In zijn blog liet hij zich racistisch uit over Georgiërs en Centraal-Aziaten. Bij de illegale annexatie van de Krim in 2014 verklaarde hij dat hij de Krim niet zomaar aan Oekraïne zou teruggeven.

Vooral over Oekraïne is Patriot interessant. Navalny blijft lang stilstaan bij de zomervakanties die hij doorbracht bij zijn Oekraïense grootmoeder in de buurt van Tsjernobyl, waar hij maandenlang werd vetgemest met salo, het beruchte Oekraïense buikspek. Hij vertelt dat hij op het eind van die zomers zijn Russisch zowat had ingewisseld voor het Oekraïens. Terwijl hij aanvankelijk dubbelzinnig was over de status van de door Rusland veroverde Krim, eiste hij in de cel het herstel van de Oekraïense grenzen van 1991, vond hij dat Oekraïne bij de NAVO mocht en was hij voorstander van herstelbetalingen voor de door Rusland veroorzaakte schade.

Over zijn nationalistische flirt is hij dubbelzinniger. Naar eigen zeggen zag Navalny het als zijn plicht om in de jaren 2010 nationalistische marsen te bezoeken, omdat die groter waren dan de liberale protesten waarin Navalny zelf actief was. 80 procent van die nationalisten zijn ‘gewone mensen’, aldus Navalny, zij het dan mensen met ‘conservatieve’ en ‘bekrompen’ ideeën. Hij staat zich erop voor dat hij als politicus ‘met iedereen’ kan praten. Hij geeft aan dat hij ‘in een normaal land’ geen nationalist zou zijn, maar drukt zijn (westerse) lezers ook met de neus op de feiten: in een autoritair regime is iedereen die tegen het regime is een medestander.

Politiek rastalent

Patriot is mogelijk de laatste getuigenis van Navalny’s onmiskenbare politieke talent. Met bijtende zelfspot beschrijft hij hoe hij in 2020 bijna was gestorven. Zijn referenties aan bekende (Amerikaanse) televisieseries en Russische memes contrasteren met de (saaie) Sovjetreferenties van Poetin, die voor Russen onder de veertig nauwelijks nog begrijpelijk zijn. In tegenstelling tot Poetin, wiens persoonlijke leven angstvallig wordt afgeschermd, vertelt Navalny honderduit over de liefde voor zijn vrouw Joelija, dochter Dasja en zoon Zachar.

Zelfs als Navalny’s voortijdige dood alle hoop lijkt weggenomen te hebben binnen de liberale Russische oppositie, biedt Patriot mogelijk een verbindende boodschap. Het is de spreuk die Navalny bij leven tot den treure herhaalde: ik ben niet bang, dus jullie hoeven ook niet bang te zijn. Het was zijn vaste geloof dat Rusland een welvarend, normaal land kan worden, ‘een bovennatuurlijk Canada’, en dat hij nog in leven zou zijn om het mee te maken.

Nee, Aleksej Navalny was als politicus en als mens verre van perfect. Maar hij was veruit het beste wat Rusland de afgelopen twintig jaar te bieden had.

Aleksej Navalny schreef memoires in gevangenschap: ‘Patriot’ verschijnt in oktober