Paradise Papers onthullen linken tussen Antwerpse haven, Trumps entourage én Russisch gas

De Amerikaanse minister van Handel Wilbur Ross is mede-eigenaar van een rederij die diensten levert aan de schoonzoon van Russisch president Vladimir Poetin én aan Russische oligarchen die op Amerikaanse sanctielijsten prijken. Zelfs Antwerpen duikt op in het verhaal.

Haven van Antwerpen, 1 september 2017. De Navigator Yauza meert aan bij de Antwerp Gas Terminal. Het gloednieuwe oranje-gele zeeschip, met SIBUR in grote letters op de romp, steekt fel af tegen de wit-grijze haveninstallaties op de achtergrond.

De Yauza, liefst 160 meter lang en 26 meter breed, vervoert vloeibaar gas uit Rusland. Het schip heeft er net een tocht van bijna 3000 kilometer opzitten, gevuld met gas dat aan -42 graden is gekoeld. Vier dagen eerder was het schip vertrokken uit de Russische haven Oest Loega, op 160 kilometer van Sint-Petersburg.

Het Russische LPG van de Yauza wordt bij de Antwerp Gas Terminal gestockeerd in grote gekoelde opslagtanks. Van daar vertrekt het in vrachtwagens en spoorwagons naar de rest van België, Luxemburg, het noorden van Frankrijk en Duitsland. Het vloeibaar gas is bestemd voor de automobielmarkt (LPG-wagens) en de verwarming van huizen. Het gas mag zonder problemen Europa binnen. Want hoewel de Europese Unie na de Oekraïne-crisis sancties afkondigde tegen verschillende Russische bedrijven, valt de gasexport daar niet onder.

Sinds 2013 zijn ook twee andere gastankers van rederij Navigator -de Leo en de Libra- herhaaldelijk heen en weer gependeld tussen Antwerpen en het Russische Oest Loega.

Margritte-verzamelaar

Navigator, het bedrijf dat het Russische gas vervoert, duikt nu ook op in de Paradise Papers, het documentenlek dat Süddeutsche Zeitung deelde met het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ). Het leidt zelfs recht naar de regering van de Amerikaanse president Donald Trump én de entourage van zijn Russische evenknie Vladimir Poetin.

Een geopolitieke onthulling om van te smullen.

Amerikaans minister van Handel Wilbur L. Ross Jr. heeft immers een aandeel in de rederij Navigator Holdings Ltd, die jaarlijks miljoenen dollar inkomsten genereert uit deals met het Russische energiebedrijf Sibur.

Tot de eigenaars van Sibur behoren Poetins schoonzoon Kirill Shamalov, getrouwd met Poetins jongste dochter, én de Russische oligarch Gennady Timchenko. Die laatste staat op de sanctielijst van het Treasury Department omdat hij volgens de Verenigde Staten ‘direct gelinkt is aan Poetin’.

Ross is een van de rijkste Amerikanen. Het zakenmagazine Forbes schatte zijn fortuin in september 2017 op 2,5 miljard dollar. Samen met zijn echtgenote bezit hij onder meer een kunstcollectie van de Belgische surrealistische schilder René Margritte. Volgens Bloomberg is die collectie 100 miljoen dollar waard.

Ross, die miljardair werd dankzij slimme private equity investeringen, deed afstand van het gros van zijn zakenimperium voor hij toetrad tot de regering van Donald Trump in februari. Maar hij behield zijn aandelen in Navigator Holdings, dat is opgericht op de Marshall-eilanden in de South Pacific. Offshore-vennootschappen waarin Ross samen met andere investeerders participeert, hielden 31,5 procent van de aandelen in Navigator aan in 2016, zo blijkt uit de laatste jaarrekening van de rederij.

Inmenging in de presidentsverkiezing

Een van de belangrijkste klanten van Navigator is het Russische energiebedrijf Sibur, sinds 2014 goed voor meer dan 68 miljoen dollar aan inkomsten voor de rederij. Naast Poetins schoonzoon en de gesanctioneerde oligarch Timchenko trekt nog een derde mede-eigenaar van Sibur de aandacht. Het gaat om Siburs belangrijkste aandeelhouder, Leonid Mikhelson, die tevens aandelen heeft in een energiebedrijf dat ook al op de sanctielijst van het Amerikaanse Treasury Department prijkt.

Als minister van Handel oefent Ross rechtstreeks gezag uit over het handelsbeleid van de Verenigde Staten, en is hij een invloedrijke stem in de regering over zowat elk aspect van de Amerikaanse economische relaties met andere landen -met inbegrip van Rusland. De voorbije jaren zijn de spanningen tussen Rusland en de Verenigde Staten verder toegenomen. De VS legden sancties op aan Moskou na de invasie van de Oekraïense Krim in 2014 en de inmenging in de presidentsverkiezingen van vorig jaar.

In de nasleep van die verkiezing hebben zowel het parlement als justitie in de VS de mogelijke zakenbanden onderzocht tussen Rusland en leden van Trumps regering. Hoewel verschillende leden van Trumps campagneteam en ook sommige van zijn zakenpartners op de rooster zijn gelegd, kwamen tot nu toe nog geen connecties aan het licht tussen belangrijke ministers uit Trumps regering en leden van Poetins familie of entourage.

Russische oligarchen

Tijdens een hoorzitting voorafgaand aan Ross’ benoeming tot minister, werd hij herhaaldelijk gevraagd naar zijn zakenrelaties met Rusland. Het ging dan voornamelijk over zijn voormalige rol als vicevoorzitter van de Bank van Cyprus, die een lange geschiedenis heeft inzake het financieren van Russische oligarchen.

‘De VS en het Amerikaanse volk hebben het recht om de volledige omvang van jouw connecties met Rusland te kennen, en je kennis van enige banden tussen de Trump-regering, Trumps campagne, of de Trump-organisatie en de Bank van Cyprus’, schreven vijf Democratische senators naar Ross. Dat was na die hoorzitting, maar voor zijn aantreden als minister. Op die brief antwoordde Ross niet. Wel had hij tijdens de hoorzitting gezegd dat de Russen die investeerden in de Cypriotische bank ‘niet mijn partners zijn’.

Ross kreeg ook een vraag over zijn rederijholdings, en of die mogelijk een belangenconflict zouden uitmaken, gelet op zijn taken als handelsminister. Maar over Navigator -waar hij ooit nog voorzitter was geweest van de raad van bestuur- kreeg hij géén vragen. Ook niet over de relatie tussen Navigator en het Russische bedrijf Sibur.

Belangenconflict

De indirecte linken tussen Ross en Poetins schoonzoon en de Russische oligarchen blijken uit onderzoek van publieke documenten en een documentenlek afkomstig van het Bermudaanse offshore advocatenkantoor Appleby en diens dienstenleverancier Estera, die in 2016 onafhankelijk werd. De gelekte documenten onthullen een keten van vennootschappen en partnerschappen in de Kaaimaneilanden, waarmee Ross zijn financieel aandeel in Navigator beheerde.

Het feit dat Ross’ bedrijven op de Kaaimaneilanden inkomsten halen uit een firma onder controle van Poetins entourage roept volgens experts ernstige vragen op over mogelijke belangenconflicten. Als minister van Handel heeft Ross immers de macht om de Amerikaanse handel te beïnvloeden, maar heeft hij ook een invloed op het sanctieregime en andere beleidsdomeinen die gevolgen kunnen hebben voor de eigenaars van Sibur. Omgekeerd kunnen de eigenaars van Sibur, en via hen ook Poetin himself, een invloed uitoefenen op de zakenrelatie tussen Sibur en Navigator.

Richard Painter, die onder president George W. Bush werkte als ethisch-juridisch adviseur, zegt dat Ross daardoor mogelijk niet mag tussenkomen in beslissingen over sancties. Hij voegt eraan toe dat het aandeelhouderschap van Ross in Navigator weliswaar géén inherente schending uitmaakt maar toch verder onderzoek verdient. ‘Nog los van de juridische kant van de zaak, zou ik wel heel verontrust zijn dat een lid van de Amerikaanse regering geld verdient door zaken te doen met Russen’, zegt Painter. ‘Ik zou willen weten hoe de vork in de steel zit.’

Een woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Handel reageert: ‘Minister Ross komt niet tussen in zaken die gaan over transoceanisch scheepsverkeer.’ Hij voegt eraan toe dat Ross steeds zijn steun heeft uitgesproken voor sancties tegen Rusland. Bovendien, aldus de woordvoerder, heeft Ross nooit een zogenaamde ‘ethics exemption’ moeten aanvragen. Zo’n ‘ethische uitzondering’ wordt toegestaan aan functionarissen om deel te nemen in zaken waarrond een mogelijk belangenconflict zou ontstaan. Volgens de woordvoerder volgt Ross ‘de allerhoogste ethische normen’.

Afstand creëren

Toen hij gevraagd werd als minister van Handel, vulde Ross een formulier in bij het Federal Office of Government Ethics. Daarin verklaarde hij afstand te doen van 80 bedrijven en partnerschappen. Wel stelde hij zijn aandelen in negen andere bedrijven aan te houden, die gelinkt waren aan ‘immobiliënfinanciering en hypotheekleningen’ en ’transoceanisch scheepsverkeer’. Het formulier telt maar liefst 57 pagina’s. Begraven in tal van subsecties staan vier vennootschappen op de Kaaimaneilanden met cryptische namen, waarvan Ross aangaf dat hij ze zou behouden: WLR Recovery Associates IV DSS AIV, GP; WLR Recovery Associates IV DSS AIV, LP; WLR Recovery Associates V DSS AIV, GP en WLR Recovery Associates V DSS AIV, LP.

Alle vier de bedrijven worden beheerd door advocatenkantoor Appleby. Onder de bezittingen van die bedrijven staat Navigator Holdings correct vermeld. Maar verdere details over de zakenrelatie tussen Navigator Holdings en Sibur gaf hij niet -en dat was ook niet vereist.

De complexiteit van de offshorestructuren creëert juridische en reputationele afstand. Ze vertroebelt de volledige omvang van Ross’ zakenrelaties, ook al haalt hij er profijt uit, zo stellen belastingexperts en ethici waar ICIJ contact mee opnam.

In 2011 begon Ross te investeren in Navigator. Zijn bedrijf WL Ross & Co. verwierf toen een aandeel van 19,4 procent, en kreeg toen ook twee zitjes in de raad van bestuur. Een daarvan nam Ross zelf op in 2012. Nog een jaar later stapte hij alweer op uit die raad van bestuur, nadat hij vicevoorzitter werd van de Bank van Cyprus, die bekendstaat om haar zaken met Russische oligarchen. Ross’ plekje in de raad van bestuur ging vervolgens naar Wendy Teramoto, managing director en partner van WL Ross & Co. Zij stapte in 2017 op uit de raad van bestuur van Navigator om… kabinetschef te worden van handelsminister Ross.

Ross trad pas toe tot de raad van bestuur van Navigator nadat het bedrijf al in zee was gegaan met Sibur, reageert een woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Handel. Ross zou Poetins schoonzoon Shamalov en Russisch oligarch Timchenko bovendien nooit hebben ontmoet.

‘Een project van nationaal belang’

Begin 2012, niet lang na Ross’ eerste investering, werd Sibur klant van Navigator. De rederij charterde speciaal twee LPG-tankers om Siburs toenemende gasexport naar Europa te verzorgen. Zoals veel andere Russische energiebedrijven, is ook Sibur opgericht door de Russische staat. Dat was in 1995. Het bedrijf produceert petrochemische producten, met inbegrip van LPG. Jaren later nam Gazprom Sibur over. In 2010 verkocht Gazprom Sibur aan Timchenko en Mikhelson.

Toch blijft de Russische regering Sibur helpen. In 2013 genoot Sibur de steun van een regeringsprogramma om in Oest-Loega een terminal van 700 miljoen dollar te bouwen. Het Kremlin sprak van ‘een project van nationaal belang’.

Na Ruslands invasie van de Oekraïense Krim kondigden de Verenigde Staten en andere westerse landen sancties af tegen de entourage van Poetin -ook tegen Siburs tweede grootste aandeelhouder Timchenko. Een paar maanden later verboden de Verenigde Staten banken om langetermijnfinanciering te verstrekken aan een gasbedrijf in handen van Siburs grootste aandeelhouder, Mikhelson.

Sibur zelf werd niet getroffen door de sancties. Maar westerse banken, waaronder de Bank of America en de Royal Bank of Scotland, kozen er zelf voor om geen leningen toe te staan aan het bedrijf, zo blijkt uit persartikels.

Intussen bleef de relatie tussen Navigator en Sibur verder groeien. Van 2014 tot 2015 nam het inkomen dat de rederij haalde uit deals met Sibur toe, van 5,3 procent (16,2 miljoen dollar) naar 9,1 procent ($28,7 miljoen dollar) van haar omzet. Zo werd Sibur een van de top-vijf klanten van Navigator. In 2016 zakte dat percentage wel naar 7,9 procent (23,2 miljoen dollar).

Dit jaar verdubbelde Navigator de vloot die het gebruikt voor de Sibur-exporten. De rederij kocht twee nieuwe gastankers aan, en charterde ze aan Sibur. Zowel Navigator Luga als Navigator Yauza -het schip dat in september in Antwerpen aanmeerde- zijn genoemd naar Russische rivieren.

In een conference call met investeerders in 2016, zei de CEO van Navigator, David Butters, dat zijn bedrijf profiteerde van de verdere verovering van de Europese energiemarkt ten nadele van Amerikaanse concurrenten. Butters zelf wilde geen commentaar geven hierop. Volgens een woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Handel heeft Ross ‘zich herhaaldelijk uitgesproken voor meer Amerikaanse export, als de beste oplossing om het handelstekort weg te werken, waardoor Amerikaanse banen kunnen worden gecreëerd.’

Aardgas als hefboom in het geostrategische spel

De zakenrelaties tussen Navigator en Sigur zijn extra gevoelig omdat het uitgerekend gaat om energie. ‘Voor Rusland is energie bijzonder belangrijk vanuit geopolitiek standpunt’, zegt David Criekemans, professor Politieke Wetenschappen aan de Universiteit Antwerpen. ‘Kijk naar het businessmodel van de Russische federatie: bijna tachtig procent is nog altijd gekoppeld aan inkomsten uit olie en gas. Omwille van de milieudimensie kiezen landen bovendien steeds meer voor aardgas dan voor olie. Aardgas wordt dus steeds strategischer. En dat terwijl Rusland op het Euraziatische continent over de belangrijkste gasvoorraden beschikt.’

‘Na de onafhankelijkheid van Oekraïne en de Oranjerevolutie in 2013 merkte je dat het Kremlin aardgas plots ging gebruiken in zijn politieke beleid. Je zag dat Rusland de energie-afhankelijkeidsrelatie van Oekraïne benutte om niet alleen economische maar ook politieke druk uit te oefenen.’ Volgens Criekemans gebruikt Poetin energie ‘op zijn minst als een hefboom in het grote geostrategische spel. Het is een van Ruslands ultieme troefkaarten, die het maximaal probeert in te zetten om druk te creëren in sommige situaties. Om ervoor te zorgen dat de invloedssferen wijzigen in het Russische voordeel.’

Dat Russisch gas toekomt in de haven van Antwerpen, vindt Criekenams echter ‘niet noodzakelijk een bedreiging’. ‘België importeert eveneens gas uit Noorwegen, Qatar en Algerije. Het Russische gas is gewoon een element in die portfolio. Voor België is vooral belangrijk dat er voldoende diversificatie is.’

Bastian Obermayer, Frederik Obermaier, Rigoberto Carvajal en Inti Pacheco leverden een bijdrage aan dit artikel.