#PanamaPapers legt de geheime wereld van offshores bloot

Een gigantisch datalek bij het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca onthult de banden tussen meer dan 200.000 bedrijven op belastingparadijzen en twaalf wereldleiders, allerhande andere politici, bedriegers, drugstrafikanten, miljardairs, celebrities en sportsterren.

Een gigantisch datalek bij het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca onthult de banden tussen meer dan 200.000 bedrijven op belastingparadijzen en twaalf wereldleiders, allerhande andere politici, bedriegers, drugstrafikanten, miljardairs, celebrities en sportsterren. PanamaPapers, een samenwerking tussen het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) en meer dan 370 journalisten wereldwijd, is het grootste journalistieke onderzoek uit de geschiedenis. In België namen Knack, MO*, Le Soir en De Tijd aan het project deel.

Een confidentiële bron bezorgde journalisten van de Süddeutsche Zeitung 11,5 miljoen documenten die een wereldwijde industrie van financiële geheimhouding onthullen. De gelekte documenten zijn afkomstig van een niet zo gekend maar zeer machtig advocatenkantoor in Panama: Mossack Fonseca. In het lek zitten e-mails, financiële spreadsheets, paspoorten en bedrijfsdocumenten. Ze leggen de eigenaars van geheime bankrekeningen en bedrijven bloot in 21 belastingparadijzen, van Nevada over Sinagapore tot de Britse Maagdeneilanden.

De gelekte data beslaan bijna 40 jaar, van 1977 tot eind 2015. Ze geven een ongeziene kijk in de offshore wereld en tonen hoe duister geld doorheen een wereldwijd financieel systeem vloeit, misdaad daar wel bij vaart en nationale schatkisten belastinginkomsten kwijtspelen.

De gelekte interne documenten bevatten informatie over meer dan 214.488 offshores, verbonden aan personen in meer dan 200 landen. Süddeutsche Zeitung deelde de gelekte documenten met het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) en zijn partnermedia. De voorbije jaren publiceerde ICIJ al verschillende onderzoeken op basis van gelekte documenten: Offshore Leaks, LuxLeaks en SwissLeaks. Het PanamaPapers-project overstijgt die voorgaande onderzoeken op verschillende manieren. Niet alleen is er de enorme omvang van het lek, maar het gaat ook om de grootste samenwerking uit de geschiedenis van de journalistiek.

Meer dan 370 journalisten en 100 nieuwsorganisaties uit 76 landen zijn betrokken bij het onderzoek. Ze doken een jaar lang in de documenten van Mossack Fonseca en bestudeerden de geheime activiteiten van de klanten van het advocatenbureau.

Twaalf wereldleiders

Het lek waar ICIJ en zijn mediapartners toegang toe kregen, biedt meer dan een momentopname van de zakenmethoden van één advocatenkantoor of zijn meest onverkwikkelijke klanten. Het biedt een verregaande blik van binnenuit op een industrie die heeft geprobeerd zijn praktijken verborgen te houden. Offshores werden verkocht aan politici, bedriegers, drugstrafikanten, miljardairs, celebrities en sportsterren.

In totaal vond ICIJ in de documenten 12 huidige en voormalige wereldleiders, en 61 familieleden en medewerkers van premiers, presidenten en koningen. Verder duiken liefst 29 miljardairs op die vermeld staan in de Forbes-lijst van de 500 rijkste mensen ter wereld. Ook filmster Jackie Chan deed voor minstens zes van zijn offshores een beroep op Mossack Fonseca. Zoals het geval is met veel van Mossacks Fonseca’s klanten, is er geen bewijs voorhanden dat Chan die bedrijven zou gebruiken voor oneigenlijke doeleinden. Het is op zich niet illegaal om een offshore te bezitten. Voor sommige internationale zakentransacties is het een logische keuze.

Uit de documenten van Mossack Fonseca blijkt echter dat zich onder het cliënteel dat Mossack Fonseca via tussenpersonen bediende, financiële frauders bevonden, drugsbaronnen, belastingonduikers en minstens een veroordeelde zedendelinquent. Een Amerikaanse zakenman die veroordeeld was omdat hij in Rusland seksuele betrekkingen had gehad met minderjarige weeskinderen, ondertekende de documenten voor een offshore bedrijf terwijl hij in New Jersey zijn gevangenisstraf uitzat, zo blijkt uit het documentenlek.

De tentakels van Mossack Fonseca spreiden zich uit over de Afrikaanse diamanthandel, de internationale kunstmarkt en andere soorten business die belang hebben bij geheimhouding. Met de royalty uit het Midden-Oosten die door Mossack Fonseca bediend werden, kan je een heel paleis vullen.

Verder duiken minstens 33 personen en bedrijven op die op een zwarte lijst staan van de Amerikaanse regering omdat ze zaken deden met Mexicaanse drugsbaronnen, terroristische organisaties zoals Hezbollah en schurkenstaten als Noord-Korea en Iran.

Mossack Fonseca

Mossack Fonseca is een van de belangrijkste oprichters van offshorebedrijven ter wereld, structuren die kunnen gebruikt worden om het eigenaarschap van activa te verhullen. Vanuit zijn thuisbasis in Panama, een van ’s werelds topbestemmingen van financiële geheimhouding, zaait Mossack Fonseca anonieme bedrijven in tal van belastingparadijzen. Naast Panama heeft Mossack Fonseca ook vestigingen in Hongkong, Miami, Zürich, Luxemburg en meer dan 34 andere plekken op de wereld.

De personen die Mossack Fonseca decennia geleden hebben opgericht -en vandaag nog steeds de belangrijkste partners van het bedrijf zijn- zijn welbekende figuren in de Panamese maatschappij en politiek. Jürgen Mossack is de zoon van een Duitse migrant die een nieuw leven begon in Panama nadat hij tijdens Wereldoorlog II in Hitlers Waffen-SS had gediend. Ramón Fonseca is een bekroond schrijver, die de voorbije jaren ook werkte als adviseur van de president van Panama. In maart 2016 nam hij verlof als presidentieel adviseur nadat zijn bedrijf genoemd werd in een Braziliaanse schandaal en nadat ICIJ en zijn partnermedia vragen begonnen stellen over de praktijken van het advocatenkantoor. Mossack Fonseca antwoordde aan ICIJ dat het ‘zowel de letter als de geest van de wet naleeft. Want in de bijna veertig jaar dat we actief zijn, zijn we nooit aangeklaagd voor criminele vergrijpen.’

In een recent interview op de Panamese televisie zei medeoprichter Ramón Fonseca dat zijn bedrijf niet verantwoordelijk is voor wat klanten doen met de offshore vennootschappen die het verkoopt. Hij vergeleek zijn bedrijf met een autofabrikant, en stelde dat de aansprakelijkheid ophoudt zodra de auto is afgeleverd. Mossack Fonseca de schuld geven van wat mensen uitsteken met hun offshore, zou volgens Ramón Fonseca hetzelfde zijn als een autofabrikant beschuldigen omdat ‘de auto gebruikt wordt bij een overval’.

In veel gevallen leek Mossack Fonseca niet te beseffen wie zijn klanten waren. Uit een interne audit blijkt dat het advocatenkantoor slechts de identiteiten van de echte eigenaars kende van 204 van de 14.086 offshores die het had opgericht in de Seychellen, een belastingparadijs in de Indische Oceaan.

De overheid van de Britse Maagdeneilanden legde Mossack Fonseca een boete op van 37.500 dollar omwille van het overtreden van anti-witwasregels. Mossack Fonseca had immers een offshore opgericht voor de zoon van de voormalige Egyptische president Hosni Mubarak, zonder dat het de link had gelegd -zelfs niet nadat vader én zoon in Egypte beschuldigd werden van corruptie. Besluit van een interne audit bij het advocatenkantoor: ‘Onze formule om risico’s te beoordelen, is gebrekkig’.

In de schaduw

Uit het gegevenslek blijkt dat Mossack Fonseca regelmatig aanbood om documenten te antidateren (er een vroegere datum op te plaatsen), om zo de klanten hun financiële zaakjes vooruit te helpen. Die praktijk bleek zo gangbaar dat in 2007 -zo blijkt uit een mailuitwisseling tussen medewekers van het bedrijf- besproken werd om hiervoor een prijsstructuur op poten te zetten. Klanten zouden 8,75 dollar moeten betalen per maand terug in de tijd dat een bedrijfsdocument moest worden aangepast.

In een geschreven antwoord op de vragen van ICIJ en zijn media-partners, stelt Mossack Fonseca dat het ‘illegale activiteiten niet aanmoedigt. Jullie aantijgingen dat we aandeelhouders zouden voorzien van structuren zogenaamd ontworpen om de identiteit van de echte eigenaars te verbergen, zijn nergens op gesteund en compleet foutief.’ Het bedrijf voegde eraan toe dat het aanpassen van data op documenten een ‘gegronde en aanvaarde praktijk’ betreft die ‘vaak voorkomt in onze industrie en waarvan het niet de bedoeling is om onwettige activiteiten te bedekken of verbergen’.

Mossack Fonseca liet ook weten niet in te kunnen gaan op vragen over specifieke klanten, gezien de verplichting om klantenconfidentialiteit te garanderen.

Tot recent kon Mossack Fonseca grotendeels in de schaduw werken. Maar het bedrijf is steeds meer in het vizier gekomen omdat een aantal regeringen gedeeltelijke lekken van Mossack Fonseca-documenten in handen kregen. De overheden in Duitsland en Brazilië zijn de praktijken van Mossack Fonseca onder de loep beginnen nemen.

Vooraleer Süddeutsche Zeitung het lek van 11,5 miljoen documenten toegespeeld kreeg, kocht de Duitse fiscus van een klokkenluider al een kleiner pak documenten, dat volgens bronnen die het kunnen weten sindsdien ook aangeboden werd aan de fiscus in het Verenigd Koninkrijk, de VS en andere landen.

In februari 2015 onthulde Süddeutsche Zeitung dat de Duitse fiscus was binnengevallen bij Commerzbank, een van de grootste banken van het land. De huiszoekingen kaderden in een onderzoek naar belastingsfraude. Volgens de Duitse overheid zou het onderzoek uiteindelijk kunnen leiden tot strafrechtelijke vervolging van werknemers van Mossack Fonseca.

De rol van banken en andere tussenpersonen

In totaal, zo blijkt uit de documenten, werkte Mossack Fonseca samen met meer dan 14.000 banken, advocatenkantoren, oprichters van bedrijven en andere tussenpersonen om offshore vennootschappen, stichtingen en trusts in het leven te roepen.

Deze tussenpersonen zijn volgens Mossack Fonseca zijn échte klanten – en dus niet de uiteindelijke personen die de offshore bedrijven gebruiken. Het bedrijf zegt dat deze tussenpersonen bijkomende lagen van toezicht bieden om nieuwe klanten te screenen. Over zijn eigen procedures zegt Mossack Fonseca dat die vaak ‘de bestaande regels en normen overstijgen waar we ons aan moeten houden’.

De documenten maken duidelijk dat grote banken de drijvende kracht zijn achter de oprichting van moeilijk traceerbare bedrijven op de Britse Maagdeneilanden, in Panama en andere belastingparadijzen. Banken hebben, zo blijkt uit het lek, bijna 15.600 “papieren bedrijven” opgezet voor hun klanten die hun financiën onder de radar wilden houden.

Witwassen, belastingontduiking en andere overtredingen

Op basis van een analyse van de gelekte documenten ontdekte ICIJ dat meer dan 500 banken, hun dochterbedrijven en filialen sinds de jaren zeventig hebben samenwerkt met Mossack Fonseca om hun klanten te helpen offshore bedrijven te besturen. UBS bijvoorbeeld richtte meer dan 1100 offshore vennootschappen op via Mossack Fonseca. HSBC en zijn filialen zette er meer dan 2300 op.

Firma’s die – zoals Mossack Fonseca – bedrijven en bankrekeningen helpen opzetten moeten opletten voor klanten die mogelijk betrokken zijn bij witwassen, belastingontduiking of andere wetsovertredingen. Dat staat in nationale wetten én internationale akkoorden. De firma’s moeten bijzondere aandacht schenken aan “politically exposed persons”: regeringsleden of hun familie en medewerkers. Wanneer iemand een “PEP” is, dan moeten de tussenpersonen die voor hen bedrijven oprichten, de activiteiten van de PEP grondig controleren, om te voorkomen dat ze zouden deelnemen aan corruptie.

Mossack Fonseca liet aan ICIJ weten dat het ‘een goed beleid en procedures heeft om die cases te identificeren’ waarin individuen betrokken zijn die als PEP aanzien kunnen worden.

Het gros van de diensten die de offshore industrie aanbiedt, zijn wettelijk, als ze tenminste worden toegepast zoals de wet het voorschrijft. Maar uit de documenten blijkt dat banken, advocatenkantoren en andere spelers uit de offshore wereld vaak hebben nagelaten om alle wettelijke bepalingen te volgen -zoals de verplichting om erop toe te zien dat hun klanten niets te maken hebben met criminele ondernemingen, met belastingontwijking of politieke corruptie. In sommige gevallen, zo blijkt uit de documenten, hebben offshore tussenpersonen zichzelf en hun cliënteel beschermd door verdachte transacties te verbergen of door officiële documenten te manipuleren.

Geheimhouding doorbreken

‘De resultaten van dit onderzoek tonen aan hoe schadelijke praktijken en misdaad ingeworteld zijn in de wereld van offshores’, zegt Gabriel Zucman, economist aan de Universiteit van California in Berkeley en auteur van The Hidden Wealth of Nations: The Scourge of Tax Havens.

Zucman, die werd gebrieft over het onderzoek, vindt dat het vrijgeven van de gelekte documenten regeringen ertoe moet aanzetten om ‘concrete actie’ te ondernemen tegen landen en instellingen die leuren met offshore geheimhouding.

Mossack Fonseca’s thuisland, Panama, stemde niet in met een plan om wereldwijd informatie uit te wisselen over bankrekeningen -uit bezorgdheid dat zijn offshore industrie daardoor een competitief nadeel zou oplopen. Panamese ambtenaren zeggen dat ze wel degelijk informatie zullen uitwisselen, maar op bescheiden schaal.

De uitdaging voor hervormers en wetshandhavers is hoe crimineel gedrag op te sporen en te stoppen als het begraven ligt onder verschillende geheimhoudingslagen.

De meest efficiënte manier om die geheimhouding te doorbreken, bleek het lekken van documenten die de realiteit blootleggen. Eerdere lekken die zijn onderzocht door ICIJ en zijn partnermedia hebben geleid tot nieuwe wetgeving en officiële onderzoeken in tientallen landen. Blijkbaar boezemden de onderzoeken ook klanten van de offshore wereld angst in -angst dat hun geheimen ontdekt zou worden.

In april 2013 publiceerde ICIJ de Offshore Leaks-verhalen, gebaseerd op confidentiële documenten uit de Britse Maagdeneilanden en Singapore. In reactie daarop mailden sommige klanten van Mossack Fonseca naar het advocatenkantoor: ze wilden zekerheid dat hun offshores veilig verborgen zouden blijven. Maak je maar geen zorgen, luidde het antwoord van Mossack Fonseca. Het bedrijf stelde dat zijn inzet voor de privacy van de klanten ‘altijd van het grootste belang is geweest. Uw vertrouwelijke informatie is opgeslagen in ons state-of-the-art datacenter, en alle communicatie binnen ons wereldwijde netwerk verloopt via een encryptie-algoritme dat voldoet aan de allerhoogste normen ter wereld.’

ICIJ zal de volledige lijst van offshores en de personen die ermee verbonden zijn in mei 2016 wereldkundig maken.