Over de presidentskandidate die geen president wil worden

De eerste vrouwelijke inheemse presidentskandidate van Mexico: de 57-jarige María de Jesús Patricio Martínez. © Heriberto Paredes
Arthur Debruyne
Arthur Debruyne Medewerker Knack.be

María de Jesús Patricio Martínez is door de inheemse volkeren van Mexico voorgedragen als kandidate voor de presidentsverkiezingen van 2018. Tegelijk is het niet de bedoeling dat ze zelf aan de macht komt. Waarom?

Krijgt Mexico straks zijn eerste inheemse én vrouwelijke president? Was eind 2016 al aangekondigd dat een inheemse vrouw volgend jaar aan de verkiezingen zou deelnemen, dan kreeg ze vorige week ook een gezicht en een naam: tijdens een meerdaagse bijeenkomst in de stad San Cristóbal de las Casas in de bergen van de zuidelijke deelstaat Chiapas droegen honderden afgevaardigden van 58 inheemse volkeren van Mexico María de Jesús Patricio Martínez voor als aanvoerder van de eerste nationale inheemse politieke campagne. Knack.be was bij de aankondiging aanwezig.

De 57-jarige Patricio Martínez is presidentskandidate, maar toch ook weer niet: een inheemse regeringsraad gaat de beslissingen nemen.

Het initiatief verschilt vooreerst in een aantal belangrijke opzichten van een klassieke politieke campagne. De 57-jarige Patricio Martínez is presidentskandidate, maar toch ook weer niet: achter haar staat een speciaal daartoe opgerichte Inheemse Regeringsraad (CIG) van 71 vertegenwoordigers van verschillende inheemse stammen en naties.

De campagnestrategie wordt door het collectief bepaald. Samen zullen ze binnenkort een verkiezingsprogramma formuleren en als het er in 2018 op aankomt om het land te besturen, dan zal de raad het regeringsbeleid uitstippelen. In de communicatie heet de presidentskandidate dan ook gewoon een ‘woordvoerster.’

‘Al gehoorzamend bevelen’, gaat een welbekende leuze van de Mexicaanse zapatisten. Het idee van een inheemse presidentskandidate kwam aanvankelijk dan ook van het Nationaal Zapatistisch Bevrijdingsleger (EZLN), kortweg de zapatisten, een groep revolutionaire linkse rebellen die op 1 januari 1994 de wapens opnamen tegen de Mexicaanse overheid. Sindsdien controleren ze in de zuidelijke deelstaat Chiapas een de facto autonoom gebied van hoofdzakelijk inheemse gemeenschappen.

De regeringsraad komt dan weer uit de schoot van het Nationaal Inheems Congres (CNI), de koepelorganisatie van de inheemse volkeren van Mexico, wiens roots teruggaan tot voor de Spaanse kolonisatie. Het CNI is opgericht in 1996, met als doel meer solidariteit en organsatie tussen de verschillende inheemse volkeren te bewerkstelligen. ‘Nooit meer een Mexico zonder ons’, klonk het toen. Nu moet die leuze in de praktijk worden gezet.

De kandidatuur van de inheemse presidentskandidate wordt ondersteund door de zapatisten. In het openbaar dragen ze allemaal een masker, om de onzichtbaarheid van de inheemse volkeren aan de kaak te stellen.
De kandidatuur van de inheemse presidentskandidate wordt ondersteund door de zapatisten. In het openbaar dragen ze allemaal een masker, om de onzichtbaarheid van de inheemse volkeren aan de kaak te stellen. © Heriberto Paredes

Wat zijn de kansen?

Is het realistisch dat een inheemse vrouw straks president wordt van de zuiderbuur van de Verenigde Staten? Eerst en vooral moeten onafhankelijke kandidaten volgens de verkiezingswetgeving de handtekeningen verzamelen van één procent van het Mexicaanse electoraat, ofwel bijna een miljoen kiezers. Algemeen wordt aangenomen dat zulks best haalbaar is.

Als het lukt om de kandidate op het stembiljet te krijgen, dan zal ze uitkomen tegen de drie traditionele politieke partijen van Mexico én een opgemerkte nieuwkomer. De PRI van uittredend president Enrique Peña Nieto heeft vooralsnog geen kandidaat aangeduid voor een nieuw zesjarig presidentieel ambtstermijn. Mogelijk gaat de centrumpartij een coalitie aan met de linksere PRD – al zijn beiden economisch liberaal.

Daartegenover staat de conservatieve PAN van voormalige presidenten Vicente Fox (2000-2006) en Felipe Calderon (2006-2012). Nieuwkomer op het politieke speelveld is de Movimiento de Reforma Nacional (Morena), recent opgericht door tweemalig presidentskandidaat Andrés Manuel López Obrador, een linkse populist die Peña Nieto bekritiseert voor zijn verondersteld zachte aanpak van de Amerikaanse president Donald Trump.

Weinig koosjere verkiezingen

Nu verlopen verkiezingen in Mexico vaak allesbehalve koosjer. De recente deelstaatverkiezingen in Estado de México, een lakmoesproef voor de presidentsverkiezingen van 2018, werden volgens heel wat berichten geplaagd door fraude, intimidering van kiezers en misbruik van openbare fondsen.

We waren er zelf getuige van buiten een stemkantoor: twee mannen bespraken er hoeveel ze voor hun stem betaald hadden gekregen. Het is ook lang niet ongewoon dat urnen met stembrieven onderweg naar het kieskantoor verdwijnen of vervangen worden. Zulke praktijken zijn schering en inslag in Mexico.

De PRI van uittredend president Enrique Peña Nieto zal er niet voor terugdeinzen smerige truken te gebruiken om aan de macht te blijven.

De PRI van huidig president Peña Nieto stond tussen 1929 en 2000 onafgebroken aan het roer van Mexico. Na twee ambtstermijnen van de PAN heeft de partij de voorbije vijf jaar opnieuw een aanzienlijk machtsapparaat uitgebouwd en het is weinig waarschijnlijk dat ze zonder slag of stoot – lees: smerige truken – de macht uit handen zullen geven.

Willen Mexicanen een inheemse vrouw als president? De aankondiging van de inheemse kandidatuur eind 2016 werd door heel wat commentatoren – links én rechts – op reacties onthaald gaande van meewarige neerbuigendheid tot ronduit racistische haatpraat. Grote delen van het Mexicaanse establishment steken hun misprijzen voor inheemsen niet onder stoelen of banken. Het is ook de vraag of de inheemse campagne veel zendtijd zal krijgen in Mexicaanse media.

Ook uit de goedmenende linkse hoek komt kritiek op de kandidatuur van het CNI, en dan vooral om pragmatische redenen: nog een links alternatief gaat mogelijk stemmen afsnoepen van López Obrador, en de kansen aanzienlijk verkleinen dat een linkse president het Witte Huis betrekt.

Coördinator van het Nationaal Inheems Congres Carlos González: 'We willen duidelijk maken dat het land naar de vaantjes gaat. Het is tijd voor een andere manier van regeren.'
Coördinator van het Nationaal Inheems Congres Carlos González: ‘We willen duidelijk maken dat het land naar de vaantjes gaat. Het is tijd voor een andere manier van regeren.’© Sonia Hakansson

‘Niet om stemmen te doen’

María de Jesús Patricio Martínez, kortweg Marichuy, werd in 1963 geboren in Tuxpan in de deelstaat Jalisco, in een gemeenschap van inheemse Nahua. Ze staat te boek als een eminente kenner van de traditionele geneeskunde en voorvechter van vrouwenrechten in een maatschappij die ook vandaag nog erg gedomineerd wordt door het machismo.

Volgens Patricio Martínez is het opmerkelijk niet meteen de bedoeling om straks te gaan regeren. ‘Het is ons niet zozeer om de stemmen te doen, maar om een levenslange participatie, om het herstel van onze volkeren die sinds jaren gegeseld worden’, zegt ze. ‘Het is geen gemakkelijke stap voor ons, zo in het licht treden, maar het is een broodnodige stap.’

Een vijfde van de Mexicanen is inheems, maar het parlement telt slechts een handvol inheemse volksvertegenwoordigers.

‘Bedoeling is om de inheemse volkeren van Mexico te verenigen en de koepelorganisatie te verstevigen en te doen groeien’, zegt Carlos González, een Nahua uit de deelstaat Jalisco en coördinator van het CNI. ‘Ook willen we toenadering zoeken tot de niet-inheemse bevolking en er ruchtbaarheid aan geven dat het land echt wel naar de vaantjes gaat. Wij willen iets anders opbouwen en een andere manier van regeren naar voren schuiven.’

Volgens overheidscijfers identificeren zo’n 25 miljoen Mexicanen – ofwel 21,5 procent van de bevolking – zich als inheems. Toch telt het parlement slechts een handvol inheemse volksvertegenwoordigers. Al zijn ze verenigd door eenzelfde visie, ontbreekt het de inheemse volkeren al jaren aan organisatie en zichtbaarheid. Met de kandidatuur hopen ze hun politieke aspiraties een duwtje in de rug te geven.

'We gaan er niet mee ophouden tot het CNI naast het kadaver van de kapitalistische hydra staat', aldus een gemaskeerde Filo, uit een inheemse gemeenschap in de deelstaat Puebla.
‘We gaan er niet mee ophouden tot het CNI naast het kadaver van de kapitalistische hydra staat’, aldus een gemaskeerde Filo, uit een inheemse gemeenschap in de deelstaat Puebla.© Heriberto Paredes

Resoluut antikapitalistisch

En de beleidsvoorstellen van de nieuw opgerichte inheemse regeringsraad? Al is er van een concreet verkiezingsprogramma voorlopig nog geen sprake, zijn wél al zeven principes geformuleerd: gehoorzamen en niet bevelen, vertegenwoordigen en niet verdringen, dienen en zich niet bedienen, bescheidenheid en niet eerzucht, overtuigen en niet overwinnen, voorstellen en niet opleggen, bouwen en niet afbreken.

De algemene tendens en de verbindende filosofie is hoe dan ook resoluut antikapitalistisch. ‘We gaan er niet mee ophouden tot het CNI naast het kadaver van de kapitalistische hydra staat,’ aldus een nogal compromisloze gemaskerde CNI-vertegenwoordiger uit de deelstaat Puebla, bij de voorstelling van de presidentskandidate. Hoe dat precies bereikt moet worden, is minder duidelijk.

Voelen de antikapitalistische en compromisloze slogans soms nogal wereldvreemd aan, dan is dat allicht een reactie op de wetteloosheid, onderdrukking en willekeur die veel inheemse volkeren al jaren ondergaan.

Het radicalisme van de inheemse beweging is ook geworteld in een diep wantrouwen tegen grote infrastructuurprojecten, industriële mijnbouw en andere grondstoffenontginning. ‘De grote meerderheid van de volkeren van het CNI heeft met aanzienlijke onteigening te maken gehad om de baan te ruimen voor megaprojecten. Het is een belangrijke drijfveer van deze toenadering tussen volkeren’ zegt Alicia Bustamante, een Otomí uit de deelstaat Estado de México en lid van de regeringsraad.

De keerzijde van de koortsachtige ontwikkeling van Mexico is dat de inheemse manier van leven in de verdrukking raakt.

De overheid pakt er fier mee uit in de aankomsthal van de luchthaven in Mexico-Stad: grote promobeelden van grootschalige infrastructuurprojecten. Nieuwe snelwegen, spoorlijnen, krachtcentrales, olieraffinaderijen, industriezones. De keerzijde van die koortsachtige ontwikkeling is dat de inheemse manier van leven geleidelijk in de verdrukking komt. ‘Wat mij betreft is dat de opzet van de regeringsraad: onze hele cultuur redden, onze gebruiken en tradities, onze taal, alles wat ons autonoom maakt’, aldus nog Bustamente.

Het initiatief van de inheemse volkeren wijst er alleszins op dat ze zich toenemend in het nauw gedreven voelen. Ook het ongecontroleerde geweld drijft in een aantal deelstaten van Mexico hele gemeenschappen op de vlucht. De toenemende versplintering van misdaadgroepen leidt vaak tot een bloedige machtsstrijd tussen kleinere microkartels, met landelijke inheemse gemeenschappen tussenin.

‘Als we moeten wachten op een politieke partij of een kandidaat die het voor ons gaat opnemen, dan mogen we het vergeten’, zegt CNI-raadslid Jorgino Domínguez, uit Chiapas. ‘Daarom hebben we beslist om samen de strijd aan te gaan. Niet omdat we superhelden zijn, maar gewoon omdat we geen andere keuze hebben.’

Over de presidentskandidate die geen president wil worden
© Sonia Hakansson

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content