Oud-premier Ehud Barak: ‘Israël is de facto een dictatuur geworden’

Door de ‘justitiehervorming’ van de regering glijdt Israël af naar een dictatuur, stelt oud-premier Ehud Barak. ‘Dit is de grootste crisis in de geschiedenis van ons land.’

Ehud Barak zit aan zijn bureau in een zonnig kantoor op de elfde verdieping van een wolkenkrabber in het centrum van Tel Aviv. Een bronzen beeld van David Ben-Gurion, de stichter van de staat, kijkt over zijn schouder. Op de plank staan de memorabilia van een lange politieke loopbaan, zoals een foto met een opdracht van Barack Obama: ‘Voor Ehud, in bewondering en vriendschap’, Barak met de Amerikaanse presidenten Bush Senior en Junior, Barak als jonge soldaat in de Zesdaagse Oorlog in 1967. Op een kussen achter glas ligt een oude dolk, een geschenk van de toenmalige premier Yitzhak Rabin, die de ervaren generaal en legerstafchef tot de politiek bracht. ‘Je zult dit nog kunnen gebruiken’, had Rabin hem gewaarschuwd. Barak, geboren in 1942 in een kibboets, stond bijna zijn hele leven ten dienste van zijn land.

Hij was voorzitter van de ooit machtige Arbeiderspartij en zat in talloze kabinetten, onder andere als minister van Defensie onder Benjamin Netanyahu. Van 1999 tot 2001 was hij premier van Israël. Hij was het die na de mislukte Camp David-onderhandelingen in 2000, onder leiding van de Amerikaanse president Bill Clinton, aankondigde dat Israël geen partner kon zijn van de Palestijnse leider Yasser Arafat. Daarmee kwam er de facto een einde aan het vredesproces van Oslo. Een paar weken later begonnen de bloedige jaren van de tweede Intifada.

Hoe zullen historici later terugkijken op deze weken van onrust in Israël?

Ehud Barak: Het is de grootste crisis in de geschiedenis van ons land, anders dan alle voorgaande crisissen. Want nu gaat het om ons diepste wezen, om alles wat we in 75 jaar tot stand hebben gebracht. Onze externe vijanden spelen hierbij geen rol.

Vorige week stemden alle leden van de regeringsfracties in de Knesset voor de afschaffing van het zogenaamde principe van redelijkheid, een essentieel onderdeel van de omstreden wetgeving. Uit protest daartegen gaan veel Israëli’s al een half jaar de straat op.

Barak: Bij de zogenaamde justitiehervorming was het meteen duidelijk dat het om een wijziging van het regime ging, om een staatsgreep. De voorzitter van het Hooggerechtshof zei onmiddellijk: ‘Dit is geen hervorming, dit is een poging om de onafhankelijkheid van het Hof af te schaffen en Israël uit de familie van democratische landen te stoten.’

Israël heeft geen geschreven grondwet, geen tweekamerstelsel, alleen de zogenaamde basiswetten waarover het Hooggerechtshof waakt. Tegenstanders van de justitiehervorming vrezen dat de scheiding der machten in gevaar is. Terecht?

Barak: Israël kent geen echte scheiding der machten omdat de uitvoerende macht de wetgevende macht volledig onder de duim heeft, en dat is al jaren zo. De enige instelling die een controlefunctie uitoefent op de machthebbers is inderdaad het Hooggerechtshof. Als de regering erin slaagt dat te ondermijnen, heeft ze volledige vrijheid van handelen. Dat is de kern van deze crisis.

En veel Israëli’s hebben het daar zeer moeilijk mee.

Barak: Het gaat erom of onze staat een democratie blijft of niet.

Hoe zal deze crisis eindigen?

Barak: Ik ben optimistisch. De burgers zijn er al een keer in geslaagd om deze juridische blitzkrieg te stoppen, bijna vier maanden geleden, toen Netanyahu alles opschortte.

U hebt deze coalitie ooit een ‘onheilige alliantie’ genoemd. Wat bedoelt u daarmee?

Barak: In de coalitie zit de Likoedpartij, die al heel lang onder de leiding van Netanyahu staat. Dan zijn er ook nog de ultraorthodoxen, die veel geld nodig hebben voor hun manier van leven. Zij zitten in de regering om hun privileges te beschermen. En tot slot zijn er de extremisten, de volgelingen van rabbi Meir Kahane, zij zijn het ergst. Ultrarechtse gekken, messiaanse racisten zoals minister van Veiligheid Itamar Ben-Gvir en minister van Financiën Bezalel Smotrich.

Sturen zij deze regering aan?

Barak: In zekere zin wel, ja. Al ligt de uiteindelijke verantwoordelijkheid bij Netanyahu. Want de extremisten hebben een duidelijke visie: er mag nooit een soevereine Palestijnse staat komen. En de andere leden van deze coalitie zijn daarin meegegaan om hun eigen doelen te bereiken.

Ze schaffen de democratie af volgens de democratische spelregels, via een wetgevingsproces in het parlement.

Barak: Dat is het perfide eraan. Ze willen de democratie vernietigen met de middelen van de rechtsstaat.

Als de regering haar zin krijgt, zullen er na het zomerreces nog meer hervormingen plaatsvinden, bijvoorbeeld wat de benoeming van rechters betreft.

Barak: Laten we afwachten. De protesten zijn echt krachtig, zoiets is nooit eerder gebeurd. De reservisten van de luchtmacht, de special forces, de inlichtingendienst en de cybereenheden dreigen nu allemaal om hun overeenkomst met de staat op te zeggen. Dat kan, ze zijn vrijwilligers en hebben een contract met het democratische Israël, niet met een dictatuur. Daarom is het absurd dat Netanyahu en zijn minister van Defensie nu zeggen dat het de reservisten zijn die onze staat in gevaar brengen. Het tegenovergestelde is waar: Netanyahu brengt onze staat in gevaar. Als de reservepiloten niet meer willen vliegen, hebben we een probleem. Bij moeilijke operaties moet het leger op hen kunnen rekenen.

Is Israël op weg naar een dictatuur?

Barak: Na de afschaffing van het redelijkheidsprincipe door het parlement vorige maandag is Israël de facto een dictatuur geworden. Maar de strijd voor democratie zal doorgaan.

Ook de economie voelt al de gevolgen. Ratingagentschappen hebben de kredietwaardigheid van Israël verlaagd, startende bedrijven dreigen te vertrekken, investeringen nemen af. Het aantal Joden dat naar Israël emigreert is gedaald. Vanwaar dat optimisme van?

Barak: Kijk naar de peilingen: twee derde van de bevolking is tegen de plannen van de regering. En het protest zal nog sterker worden. Ik vraag me af of je kunt regeren tegen de meerderheid van je burgers in.

Waarom zet Netanyahu als langstzittende regeringsleider van Israël nu zijn nalatenschap op het spel?

Barak: De eenvoudige waarheid is dat Netanyahu geen onderscheid meer kan maken tussen wat hij wil of nodig heeft als privépersoon en zijn rol als regeringsleider in een democratie. Het enige wat hem drijft, is de hoop dat hij zo kan voorkomen als crimineel te worden veroordeeld. In Israël zijn al heel wat hooggeplaatste politici de gevangenis ingegaan: een premier, verschillende ministers. We maken hier geen uitzonderingen.

Waarom blijft u de oppositie oproepen om in geen geval te onderhandelen?

Barak: Onderhandelen zou betekenen dat je je ogen sluit voor wat deze coalitie werkelijk wil: het bestaande systeem ondermijnen. Om Winston Churchill te parafraseren: Het heeft geen zin om met de krokodil te onderhandelen, zodat hij je als laatste kan verslinden.

U behoorde zelf tientallen jaren tot de politieke en militaire elite van uw land. U noemt deze regering nu ‘fascistisch’. Hoe kon het in Israël zover komen?

Barak: Ik ga niets verbloemen. Als iets klinkt als fascisme en eruitziet als fascisme, dan is het waarschijnlijk fascisme. Dat is een lang proces geweest. Wat zeker is, is dat je als Israëlische regering niet permanent een Groot-Israël tussen de Jordaan en de Middellandse Zee kunt controleren en toch democratisch kunt zijn. Dat is onmogelijk. Als de Palestijnen die hier wonen stemrecht hadden, zouden we een binationale staat zijn, en binnenkort waarschijnlijk een met een moslimmeerderheid. Wat werkelijk niet onze bedoeling is.

Meer dan 20 jaar geleden hebt u als premier van Israël in Camp David met Yasser Arafat gevochten voor een oplossing van het conflict in het Midden-Oosten. U kwam thuis en zei: ‘Arafat is op dit moment geen onderhandelingspartner voor ons.’ Hebt u toen een kans laten liggen?

Barak: Ik zeg vandaag nog altijd dat we naar een sterk en veilig Israël moeten streven, zij aan zij met een gedemilitariseerde Palestijnse staat. En daarom moeten we blijven geloven in de tweestatenoplossing.

Dat klinkt nu een beetje als magisch denken.

Barak: Natuurlijk zal het niet gemakkelijk te bereiken zijn. Toen ik Camp David beëindigde, zei ik: of het nu vijf, tien of vijftig jaar duurt, zo ongeveer zal de oplossing eruitzien. Twee soevereine staten naast elkaar. Ik zeg dat niet omdat ik gerechtigheid wil voor de Palestijnen, maar in ons belang. Voor de veiligheid van Israël, voor onze welvaart, onze toekomst.

Hoe moet dat in zijn werk gaan? Er wonen nu bijna 700.000 kolonisten in de door Israël bezette gebieden, inclusief Oost-Jeruzalem.

Barak: Nu, hier, vandaag, is de tweestatenoplossing dood, dat klopt. Maar op de lange termijn? Er bestaat geen determinisme in de geschiedenis.

Hebt u nooit nachtmerries omdat u Camp David hebt afgebroken? Waarschijnlijk hebben beide partijen nooit zo dicht bij een akkoord gestaan als toen.

Barak: Ik heb niet veel last van nachtmerries en ook niet van wensdromen. Ik ben altijd heel realistisch geweest. De tijdgeest was toen heel anders, erg op vrede gericht. Maar ik heb geprobeerd een gewelddadige confrontatie te vermijden, die volgens de rapporten van de inlichtingendiensten onvermijdelijk leek. En als journalisten me vroegen hoe Camp David zou aflopen, zei ik altijd: vijftig procent kans dat het lukt. De tijd zal het uitwijzen. Maar het is onze verantwoordelijkheid alles te doen wat we kunnen om, indien mogelijk, conflicten te voorkomen.

En toen gebeurde er niets.

Barak: Precies. En toch was het mislukken van Camp David niet de aanleiding voor de tweede intifada. Om de filosoof David Hume te parafraseren: Het is niet de haan die de zon doet opkomen.

U zei ooit: ‘Als ik een Palestijn was, zou ik waarschijnlijk lid zijn geworden van een terroristische organisatie.’ Wat bedoelde u daarmee?

Barak: Dat het wel degelijk uitmaakt waar je geboren wordt.

Het zijn bepaalt het bewustzijn? Zie je dat niet ook aan de huidige regering in Jeruzalem?

Barak: In zekere zin wel. De extremisten zijn hier opgedoken omdat de gebeurtenissen hen in de loop der jaren steeds meer leken te legitimeren. Toen de extremistische rabbi Meir Kahane veertig jaar geleden zijn toespraken hield in de Knesset, verlieten alle leden het plenum.

En nu zitten degenen die zich ideologisch op hem beroepen in het kabinet.

Barak: Precies. En dat heeft gevolgen.

Ook voor de speciale relatie tussen Israël en de VS?

Barak: Die is op een historisch dieptepunt, ja. Netanyahu heeft veel schade aangericht met deze regering. Niet alleen in de politiek, maar ook bij de Joodse gemeenschap in Amerika. We vernietigen onze steun. En waarom? Om te zorgen dat hij geen rechtszaak krijgt. Ongelooflijk. En dan hebben we het nog niet eens over de verdeeldheid in de Israëlische samenleving.

Zelfs als het protest de Israëlische democratie nog zou kunnen redden, zal ultrarechts niet plotseling verdwijnen. Is er nog verzoening mogelijk?

Barak: Aan beide kanten vragen heel wat Israëli’s zich nu al af: waar vechten we voor? Waarom vechten we tegen elkaar? We zijn allemaal broeders. Maar voor er sprake kan zijn van verzoening, moet de oppositie duidelijk maken dat alles wat te maken heeft met die zogenaamde justitiehervorming wordt teruggedraaid. Alles. Israël is een democratie en moet dat ook blijven. Punt uit. Alleen dan kunnen we weer aan tafel gaan zitten en over de toekomst praten.

Vertaald door Els Snick.