Optimistisch over de vluchtelingencrisis: ‘Vrijheid van bewegen moet een mensenrecht worden’

Optimism is a moral duty. Mohsin Hamid weigert in zijn roman Exit West pessimistisch te doen over de vluchtelingencrisis. ‘Op een dag wandelen we allemaal vrij over deze aarde’, weet hij. Zijn verfrissende literaire toekomstvisie leverde hem alvast een nominatie voor de Man Booker Prize op.

Wie durft nog te beweren dat literatuur een te fel gesubsidieerde hobby is voor melancholieke schrijvers die niet verder staren dan hun navel? Door de vluchtelingencrisis in hun boeken te verwerken tonen meerdere hedendaagse auteurs hun maatschappelijke betrokkenheid. Mag in dat rijtje aanschuiven: de Pakistaanse schrijver Mohsin Hamid, die in zijn roman Exit West een best optimistische visie op de toekomst tentoonspreidt.

Nadia en Saïd ontmoeten elkaar in een stad, op de vooravond van een burgeroorlog. Instantverliefdheid is het vanzelfsprekende gevolg, maar om hun liefde te consumeren moeten ze een aantal obstakels overwinnen. Volgens de religieuze voorschriften loopt Nadia het best in een zwart gewaad rond, en Saïd internaliseert de plicht der kuisheid – geen seks voor het huwelijk, tot frustratie van de vrijgevochten Nadia. Maar de hormonen overbluffen de zonde, en zodra de mortiergranaten vallen besluiten ze hand in hand te vluchten, op naar een betere toekomst. Naar Griekenland bijvoorbeeld, en dan naar Londen, waar vluchtelingen een volledig stadsdeel bezetten, zeer tot ongenoegen van de lokale overheid. Onlusten dreigen, pantservoertuigen verzamelen zich aan de barricades, vuisten omklemmen machetes, maar dan kantelt de sfeer en toont de mensheid zich van haar beste kant. Naïef? Hamid is het niet met me eens: ‘Het is in ons eigen voordeel om vluchtelingen op te vangen, om ons tout court menselijk te gedragen.’

Saïd en Nadia ontvluchten de oorlog via een magische deur die hen teleporteert naar de andere kant van de wereld. Gaat u daarmee niet voorbij aan het leed van de vlucht zelf?

MOHSIN HAMID: Het idee van de ‘zwarte deuren’ had ik al langer, en ze bestaan! We hebben ze gewoon in onze broekzak zitten. Wat zijn smartphones anders dan vensters op een andere wereld? Zonder probleem kan ik nu overal naar binnen loeren. Met een druk op de knop zap ik van een documentaire over het oude Rome naar een livefeed van de Marslander, en van rellen in Buenos Aires naar de woonkamer van een grote ster. Onze emotionele realiteit is drastisch veranderd. Je staart naar een klein rechthoekje en reist door tijd en ruimte. Ook fysiek is reizen makkelijker geworden. Een halve eeuw geleden was de burgerluchtvaart enkel beschikbaar voor de rijkere bovenlaag, nu kun je voor de prijs van een pizza naar Spanje vliegen. Je stapt door een deurtje en dan nog een, en hup, je bent in Abu Dhabi of Rotterdam. Dat is toch magisch?

Als je een paspoort hebt wel. En vliegen is iets anders dan in een gammel bootje de Middellandse Zee oversteken.

HAMID: Er is niemand ter wereld, ik zeker niet, die het leed van zo’n tocht onderschat. De Middellandse Zee overvaren, in de brandende woestijn van Texas ronddolen op zoek naar een druppel water – dat is toch onmenselijk? Maar in onze focus op de oversteek zelf schuilt een gevaar: we reduceren die mensen tot vluchtelingen. Eens hier aangekomen, zijn ze vluchteling af, dan zijn ze gewoon weer mensen. Die reis, hoe moeilijk ook, is slechts een klein deel van hun mens-zijn. Om die tunnelvisie te vermijden, heb ik die magische deuren gebruikt. Ze floepen plots tevoorschijn en hun aanwezigheid is een oproep: wat gaan we met jullie – met deze ménsen – doen?’

De aanpak van het Londense stadsbestuur in uw boek is verfrissend optimistisch: het bouwt wijken bij. Hoe realistisch is dat?

HAMID: Wat moeten we anders doen? De mensen zullen blijven komen, hoor. Deal with it! Neem de klimaatverandering: wanneer de zeespiegel stijgt, zullen heel wat kustgebieden in bijvoorbeeld Bangladesh of in de Lage Landen onder water komen te staan. Mensen zullen vluchten, en neem het hun eens kwalijk: hoe zou jij reageren? Wachten tot je verdrinkt omdat je denkt nergens welkom te zijn?

De vraag is hoe we daar als mensheid mee omgaan. De enige manier om vluchtelingen af te schrikken is hun een slechtere toekomst bieden. Maar welke slechtere toekomst is dat dan? Gaan we hen massaal vermoorden? Grenswachters die met mitrailleurs schieten op aanstormende mensen-massa’s? Napalm gebruiken? Alleen dan zullen immigranten denken: misschien toch liever niet die richting uit. Maar een georganiseerde genocide op vluchtelingen, ik zie het niet zo snel gebeuren.

Het zou niet de eerste keer zijn dat we er via ontmenselijking in slagen om van burgers moordenaars te maken. Kampbewakers die ’s avonds na een dagje folteren hun gezin knuffelen, of, inderdaad, grenswachten die het vuur openen omdat iemand over een muur klimt.

HAMID: Hoe vreselijk ook, dat zijn volgens mij uitzonderingen, excessen waar we hopelijk uit geleerd hebben. Zelfs de meest rechtse, meest xenofobe politicus steigert als hij met de nazi’s wordt vergeleken. Niemand wil dergelijke gruwel opnieuw installeren. Blijkbaar maken we morele vooruitgang.

Je mag me als naïef wegzetten, maar de meeste mensen zijn aardig, hoor. Niemand wil zijn buurman het hoofd inslaan omdat die een ander kleurtje heeft of een rare religie aanhangt. Het vergt al heel wat druk om dergelijke slechtheid in de mens wakker te maken. Zeker, ik wil niets minimaliseren: toen de Europeanen naar Amerika en Australië emigreerden hebben ze er de lokale bevolking bijna uitgemoord. Maar als ik vandaag naar Pakistan kijk, waar ik woon, dan zie ik op straat mensen van allerlei afkomst vredig door de straten lopen. Dát is de toekomst.

U gelooft in de goedheid van de mens?

HAMID: Het heeft niets met inherente goedheid te maken. Anderen menswaardig bejegenen, is ook in je eigen voordeel. Toen de slavernij in Amerika werd afgeschaft, had dat ook voordelen voor de slavenhouders. Welk mens ben je als je een slavenmeid verkracht, bezwangert en dan dat kind geselt of verkoopt als was het een kalf? Zoiets moet toch aan je vreten? De bevrijding van de slaaf is ook de bevrijding van de meester – hij hoeft geen onmens meer te zijn. Je bereikt een hoger moreel niveau en daar voel je je beter bij. Niemand wil een moordenaar of sadist zijn.

Net zo met neonazi’s of IS-strijders. Misschien ben je het rationeel eens met een aantal van hun standpunten, maar om dan meteen iemand de keel over te snijden? Daar zal een overweldigende meerderheid van blanken en moslims voor passen. Het is gewoon mensonwaardig, niet alleen voor de slachtoffers maar ook voor de dader.

Droomt u van een wereld zonder grenzen?

HAMID: Vrijheid van bewegen moet een mensenrecht worden. Je geboorteplek is puur toevallig, daar zou geen enkele restrictie uit mogen voortkomen. Het is zuivere discriminatie. Discriminatie die we, naarmate de globalisering toeneemt, zullen verhelpen. Tegenwoordig vinden we discriminatie op basis van geslacht of huidskleur – toch ook iets wat je bij je geboorte meekrijgt – ook moreel verwerpelijk.

Wil dat zeggen dat ik alle grenzen wil uitwissen? Nee, niet noodzakelijk. Dat hoeft ook niet. Als je je als Nederlander in Amsterdam vestigt, dan moet je ook de stadsregels eerbiedigen. Je moet je inschrijven in het bevolkingsregister, de lokale wetgeving naleven, je vuilnis op de juiste dag buiten zetten, je mag niemand bedreigen omdat hij of zij in een homoparade meeloopt. Waarom zou dat anders zijn wanneer je van buiten Nederland komt, of van buiten de Schengenzone? Geloof me: op een dag bewandelt iedereen vrij deze aarde.