Op de Russische televisie vecht Rusland opnieuw tegen nazi-Duitsland
Met een eindeloze serie nieuwsuitzendingen en talkshows bereidt de Russische staatstelevisie de Russen voor op een lange oorlog. Knack keek mee.
Marat Chajroellin is bijzonder goedgemutst wanneer hij die ochtend inbelt. Met zijn robuuste snor, battledress en petje met het symbool van het Rode Leger doet hij al maanden verslag van aan het front in Oost-Oekraïne. ‘Onze strijders noemen onze tegenstander hier tegenwoordig Duitsers’, grinnikt Chajroellin. ‘Net als in de Tweede Wereldoorlog vechten we met een Existentieel Kwaad.’
Wie dezer dagen naar de Russische staatstelevisie kijkt, waant zich soms in 1941. In televisieshows als Vremja Pokazjet (‘De tijd zal het uitwijzen’) voert Rusland opnieuw strijd met de oude vijand. Oekraïne, en bij uitbreiding het hele Westen, wordt gelijkgesteld aan het nazi-Duitsland van Operation Barbarossa. De Baltische staten zijn ‘aanbidders van de Waffen-SS’. Zwart-witbeelden van Joodse gevangenen achter prikkeldraad passeren de revue. Presentatoren waarschuwen hun publiek voortdurend voor ‘westerse provocaties’. ‘Had Goebbels in zijn tijd televisie en sociale media gehad, dan waren de Duitsers er nu nog niet achter dat ze de Tweede Wereldoorlog verloren hebben’, schampert tv-presentatrice Olesja Loseva.
Dat Russische media zodanig de link leggen met de Tweede Wereldoorlog mag niet verbazen. De Grote Vaderlandse Oorlog is onder president Vladimir Poetin tot een cultus verheven. De overtuiging dat het Russische volk slechts door vastberadenheid en opofferingsdrang nazi-Duitsland heeft verslagen, is het verhaal dat Russen van alle gezindten verenigt. Zoals Rusland in 1941 lafhartig werd aangevallen door Hitler, zo stelt de televisie Rusland eens te meer voor als omsingeld door nazi’s. Zowat elke presentator op de Russische staatstelevisie lijkt al lang te zijn vergeten dat Rusland Oekraïne is binnengevallen.
Iedereen snapt ondertussen dat Volodymyr Zelensky doorslecht is. Nu nog de Oekraïners.
Hoewel de Russische troepen de voorbije maanden nauwelijks zijn opgerukt, is Chajroellin optimistisch over de krijgskansen van het Russische leger. Het aangekondigde Oekraïense tegenoffensief wordt weggelachen. Chajroellin verzekert zijn publiek dat de Oekraïners enorme verliezen lijden. ‘Onze industrie en onze economie groeien. Wij creëren een machtig leger dankzij de stommiteiten van de Oekraïners.’
De Heilige Oorlog
Vladimir Solovjov lijkt wel onvermoeibaar. Sinds het begin van de invasie is de hoofdpropagandist van de Russische televisie vrijwel onophoudelijk in de ether. Naast zijn populaire avondtalkshow heeft Solovjov ook een radioprogramma en reist hij geregeld naar het front om de troepen aan te moedigen. Als klap op de vuurpijl presenteert hij op zondagavond Moskva. Kreml. Putin, een overzichtsprogramma waarin Poetins ontmoetingen en vergaderingen van de afgelopen week in beeld gebracht worden als een trailer van de laatste actiefilm. Villa Politica op steroïden, en met nucleaire dreigementen.
In zijn dagelijkse avondtalkshow Vetsjer (‘De avond’) keuvelt Solovjov urenlang met een achttal studiogasten. Onder het motto ‘Versterk het thuisfront om de vijanden te verslaan’ vinden Solovjovs gasten dat het tijd is voor meer ideologische onderbouw. Jelena Ponomarjova, een 55-jarige politicologe die geregeld opdraaft in Solovjovs shows, vindt dat de Russische jeugd het welzijn van Rusland boven het eigen welzijn hoort te plaatsen. De nieuwe mobilisatiewet, die het voor Russen bijna onmogelijk maakt om aan de dienstplicht te ontsnappen, wordt op algehele instemming onthaald. Volkomen terecht, vindt Solovjov. ‘Je moet je schuld aflossen, vooral wanneer die plicht heilig is.’
Dat expliciet religieuze argumenten worden aangehaald, is opmerkelijk. Ondanks Poetins voortdurende gekoketteer met ‘traditionele waarden’ heeft Rusland een van ‘s werelds hoogste abortuscijfers, is voorhuwelijkse seks de norm en gaan Russen nauwelijks naar de kerk. Toch vergelijkt Solovjov, die tot voor kort graag uitpakte met zijn Joodse afkomst, de oorlog met Oekraïne afgelopen januari met een jihad. Hij roept geregeld op om Kiev van de kaart te vegen, ‘net zoals Sodom en Gomorra’. Instemmend citeert hij de woorden van patriarch Kirill: ‘Rusland staat aan de kant van het licht. Rusland probeert zich niet te verrijken, andere landen te veroveren of te onderwerpen. Rusland probeert enkel zijn eigenheid, zijn geloof en zijn waarden te beschermen. (…) Rusland heeft de kracht gevonden om tegen het Kwade te strijden.’
Een wereld vol poppetjes
Voor Marija Boetina bracht de Russische invasie tal van interessante opportuniteiten. Boetina (34), die in haar jongere jaren actief was in de Kremlingezinde jeugdbeweging Nasji, werd in 2018 in Amerika veroordeeld wegens spionage. In Rusland werd ze met alle egards ontvangen. In 2019 kreeg ze een job bij propagandazender RT. In 2021 werd ze verkozen in de Doema voor Verenigd Rusland, de partij van Vladimir Poetin. Sinds enkele weken presenteert ze Koekly Naslednika Tutti, een talkshow in primetime op Pervyj Kanal, de populairste televisiezender van Rusland.
De begintitels van het programma tonen een tekenfilmpje waarin poppetjes met de hoofden van Hillary Clinton, Emmanuel Macron, Carl Bildt en Nicolas Sarkozy op een vrolijk Balkandeuntje dansen. Al die westerse leiders zijn volgens Boetina slechts koekly, poppen die gemanipuleerd worden door hogere machten. Een van die manipulatieve poppetjes is – uiteraard – Hillary Clinton. De studiogasten verspreiden de radicaal-rechtse samenzweringstheorie dat Clinton deel uitmaakt van een pedofilienetwerk en speculeren of de voormalige Amerikaanse presidentskandidate al dan niet lesbisch is. Ook de Duitse kanselier Olaf Scholz wordt een ‘westerse marionet’ die slaafs de bevelen opvolgt van de Amerikaanse president Joe Biden. Boetina haalt er een ‘expert in lichaamstaal’ bij die Scholz ervan beticht een sociopaat te zijn. Zelfs Stormy Daniels, de pornoster aan wie Donald Trump zwijggeld betaalde, maakt volgens Boetina deel uit van een complot om Trump ten val te brengen.
Koekly Naslednika Tutti is een soort stoomcursus in hoe het Russische regime de wereld presenteert aan zijn publiek. Het is een wereld vol samenzweringen waarin het onmogelijk is om de waarheid te kennen. Altijd zijn er onzichtbare, perfide krachten in het verborgene die de dienst uitmaken. De ultieme consequentie van zo’n wereld is dat morele oordelen vervallen. Als iedereen gemanipuleerd wordt, heeft het geen zin om in opstand te komen. Het is de ultieme boodschap van de immer glimlachende Boetina: alle verzet is zinloos.
Ook Marija Zacharova (47), de strijdvaardige woordvoerster van het Russisch ministerie van Buitenlandse Zaken, schuift tegenwoordig graag aan bij de ochtendtelevisie. Ze is er te gast bij AntiFejk, een televisieshow die zich tot doel stelt historische fejks (vervalsingen) te bestrijden. Dat Rusland door zowat de volledige westerse wereld gekapitteld wordt, heeft in de unieke logica van de Russische diplomatie niets te maken met de brute aanval op Oekraïne, de bombardementen op woonwijken, de moordpartijen of de nucleaire dreigementen. In alle ernst verkondigt Zacharova dat Rusland tegenstand oproept omdat het opkomt voor ‘traditionele waarden’. Ze vergelijkt de manier waarop westerse media over Rusland spreken met de methodologie waarmee nazi-Duitsland het Jodenvraagstuk aanpakte.
Een van de meest perfide wapens die het Westen daarbij zou hanteren, is transseksualiteit. Transseksualiteit wordt voorgesteld als een perversiteit die het Westen aan Rusland wil opleggen. Volgens Zacharova is het Westen bezig om ‘elke vorm van normaliteit’ weg te nemen. In de politieke talkshow 60 minoet linkt presentator Jevgenij Popov de economische problemen in het VK aan het verhaal van Sophie Rebecca, de ballerina die als eerste transvrouw ooit werd toegelaten tot de Royal Academy of Dance in Londen. Presentatrice Olga Skabajeva beweert dat de Oekraïners ‘vechten en sterven voor homorechten’. ‘Je reinste satanisme’, aldus een verontwaardigde Skabajeva. In de show van Vladimir Solovjov wordt Joe Biden met een suggestieve montage weggezet als een pedofiel. ‘Het is belangrijk dat we weten wie onze tegenstander écht is’, aldus Solovjov.
Russische presentatoren lijken al lang te zijn vergeten dat Rusland Oekraïne is binnengevallen.
Spiegelbeeld
Voor de studiogasten van Vremja Pokazjet is het duidelijk wie in het conflict schuld treft: iedereen, behalve de Russen. Studiogast Vladimir Kornilov vindt het bijvoorbeeld ongehoord dat Oekraïne terugvecht. ‘Zelensky wil doorvechten tot de laatste Oekraïner’, zegt Kornilov. ‘Het kan hem niet schelen hoeveel Oekraïners sterven. Hij ziet de Oekraïense bevolking als kanonnenvlees!’ Presentatrice Olga Skabajeva noemt de situatie van Oekraïne ‘een geval van stockholmsyndroom’. ‘Iedereen snapt ondertussen dat Volodymyr Zelensky doorslecht is’, zucht Skabajeva. ‘Nu nog de Oekraïners.’ Vladimir Poetin, die de oorlog per slot van rekening is begonnen, krijgt in dezelfde aflevering lof voor zijn vastberadenheid. Het is een vorm van cognitieve dissonantie die bijna fysiek pijn doet.
Het is verbazingwekkend hoe vaak de verwijten aan Oekraïne eigenlijk over Rusland lijken te gaan. In Vremja Pokazjet verspreidt oorlogscorrespondent Aleksandr Jaremtsjoek bijvoorbeeld het kulverhaal dat ‘Oekraïense fascisten’ kinderen ontvoeren in opdracht van ‘rijke Europeanen’. Dat is opmerkelijk, omdat net Rusland al toegaf dat het Oekraïense kinderen overbracht naar Rusland. Ook het verwijt dat Volodymyr Zelensky’s zoon niet aan het front strijdt (Zelensky’s zoon is 9 jaar oud) geldt voor de voltallige Russische elite. Vladimir Solovjov, die er zelf twee exuberante villa’s aan het Comomeer opna houdt, reageerde in februari nog als door een werp gestoken toen erop gewezen werd dat ook zijn 21-jarige zoon de mobilisatie ontloopt. Russen denken door een vergrootglas naar Oekraïne te kijken, maar kijken eigenlijk in een spiegel.
Los van de stuitende hypocrisie suggereren die beschuldigingen bovendien dat Oekraïners en Russen hetzelfde volk zijn. Het impliceert dat Oekraïne geen eigen bestaansrecht heeft, en Rusland alle recht heeft om het oosten naar eigen goeddunken in te palmen. ‘Dit is geen oorlog tegen Oekraïne, maar om Oekraïne’, benadrukt Solovjov in zijn laatavondshow. ‘We moeten onze landgenoten uit de Donbas te hulp komen.’
Een oorlog is als het weer
De hele entertainmentsector is doordrongen van de oorlog. Waar de Russen in de beginmaanden van de oorlog nog konden wegzappen, is de oorlog nu overal. Zelfs Andrej Malachov, die in 2009 nog de halve finale van het Eurovisiesongfestival presenteerde, roert in zijn gezapige namiddagshow tegenwoordig de patriottische trom.
Onder de ronkende titel ‘Mijn man is een held van Rusland’ brengt Malachov het verhaal van Maksim Kontsov, die in de beginmaanden van de oorlog sneuvelde. Inessa Kontsova, de weduwe van Maksim, vertelt snikkend en snotterend dat haar echtgenoot zijn zoontje nooit in de armen heeft kunnen sluiten. In de studio ontmoet ze voor de eerste keer Maksims strijdmakkers. Zijn moeder, schoonmoeder, broer én zijn lerares uit de lagere school vertellen dat ze ondanks hun verdriet toch blij zijn dat Maksim zijn plicht vervulde. De laatste sms-conversatie tussen Inessa en Maksim, waarbij de twee elkaar met troetelwoordjes overstelpen, wordt voorgelezen. Inessa huilt bijna onophoudelijk. Het publiek is een en al medeleven.
Kontsovs dood wordt voorgesteld als een te volgen voorbeeld. In Chabarovsk werd een postzegel met zijn beeltenis uitgegeven en werd een straat naar hem vernoemd. Op zijn oude school is er een plakkaat aan hem gewijd. Halverwege de show haalt Kontsova haar tien maanden oude zoontje tevoorschijn, die ze net als zijn gesneuvelde vader Maksim heeft genoemd. ‘Een nieuwe verdediger van het vaderland’, zegt ze met een glimlach. Met de ‘speciale militaire operatie’ zelf lijkt niemand een probleem te hebben. Op de Russische staatstelevisie lijkt de oorlog als het weer: soms regent het, soms droogt het op, maar het is er nu eenmaal en het is zinloos om je ertegen te verzetten.
Op het einde van de aflevering maakt Kirijena Ivanova haar opwachting. Ivanova, een twaalfjarig schoolmeisje in een donkerblauw uniform met twee sierlijke vlechtjes, overhandigt een zak brieven van haar klasgenoten. Met de handen op de rug declameert ze met plechtige stem een gedicht van haar grootmoeder, die de Russische soldaten aanspoort om hun leven voor de goede zaak te geven: ‘Wat betekent het om een heldendaad te stellen?/ Het betekent je eigen lot vergeten/ voor het leven van velen.’
‘Heb je vandaag iets geleerd?’ vraagt Sergej Malachov aan het trotse meisje. Kirijenna antwoordt met jeugdig enthousiasme: ‘Dat iedereen een held van Rusland kan worden.’
