‘Oorlogen zitten blijkbaar dieper in ons systeem ingebakken dan we geneigd zijn toe te geven’

Als ex-oorlogsreporter werd Knack-journalist Dirk Draulans uitgenodigd voor de première van de oorlogsopera Brodeck van Opera Ballet Vlaanderen in Antwerpen. Het was een beklijvende ervaring.

Oorlogen blijven aan je kleven. Een beetje tot mijn verbazing werd ik omwille van mijn oorlogsverleden, dat meer dan twintig jaar oud is, uitgenodigd voor deelname aan de vierdelige documentairereeks Oorlogsreporters op Canvas. Het werd een bijwijlen confronterende trip down memory lane. Ik heb gelukkig nooit last gehad van nachtmerries of andere aspecten van posttraumatische stress, maar de ervaringen waren bij momenten héél intens en de herinneringen blijven dat. Een oorlog vergeet je nooit.

Naar aanleiding van mijn optreden in de documentairereeks kreeg ik een uitnodiging voor de première van de opera Brodeck in Antwerpen, een realisatie van Opera Ballet Vlaanderen. Hij is gebaseerd op het succesvolle boek ‘Le Rapport de Brodeck’ van de Franse auteur Philippe Claudel. Dat wordt omschreven als ‘een duistere parabel over oorlog, xenofobie en herinnering’. Het boek exploreert de vraag hoe een kleine dorpsgemeenschap met zowel daders als slachtoffers omgaat met de herinneringen aan traumatische en gewelddadige gebeurtenissen. Die hadden concreet te maken met de naweeën van de Duitse bezetting van een Frans plattelandsdorp tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Ik was wat sceptisch over de uitnodiging – ik ben geen operaliefhebber en houd niet echt van de bombast van het operatheater. Maar het werd een beklemmende en beklijvende ervaring. Ik kan niet anders dan mijn bewondering uiten voor de manier waarop de makers Daan Janssens en Fabrice Murgia erin geslaagd zijn de sfeer van een door oorlog geteisterde kleine dorpsbevolking op scène over te brengen. Je kon je helemaal inleven in de worstelingen van de diverse actoren met hun recente oorlogsverleden.

Ik heb het boek (nog) niet gelezen, maar de sleutelzin in de opera lijkt me het regelmatig door een koor gezongen ‘De doden laten de levenden nooit los’!’ Ik ga het verhaal niet navertellen, maar de essentie is dat zowel tijdens de bezetting, onder druk van de Duitsers, als erna, gedreven door woede en het gevoel brute macht over anderen te kunnen etaleren, mensen zijn gedood of opgeofferd. Net als de film ‘Wil’, op basis van het gelijknamige boek van Jeroen Olyslaegers, confronteert de opera ons met hoe moeilijk het voor mensen kan zijn om in onmenselijke omstandigheden hun menselijkheid te bewaren.

Het was de rode draad door mijn eigen oorlogservaringen. In Bosnië heb ik mensen snel zien afglijden van weerstand tegen de allesvernietigende oorlogsmachine naar essentiële radertjes van dezelfde machine. Servische vrienden beweerden er met grote stelligheid dat iemand met mijn karakter gemakkelijk een oorlogsmachine wordt. Het zou volstaan dat bijvoorbeeld mijn moeder wordt verkracht of mijn beste vriend voor mijn ogen doodgeschoten – het was met velen van hen gebeurd. Ik ben er al een tijd niet meer geweest, maar mensen die het kunnen weten vertellen me dat de oorlogsspanning in ex-Joegoslavië dertig jaar na de ergste feiten nog altijd niet verdwenen is.

Voor wie het vergeten zou zijn: wij hebben in Vlaanderen meer dan een halve eeuw geworsteld met de gevolgen van de collaboratie van Vlamingen met de Duitsers. Wij weten dus hoe lang oorlogservaringen kunnen nazinderen in het hoofd van mensen en in de maatschappij. Ze moeten er uitgroeien, door het vervangen van een oorlogsgeneratie door een generatie die het zelf niet meer meemaakte. Toen mijn Kempisch geboortedorp in de jaren 1970 wilde verbroederen met een Duits dorp, stuitte dat aanvankelijk op heel wat weerstand. Maar het kwam in orde en bracht toenadering.

Tijdens en na de genocide in Rwanda en in de Congolese burgeroorlog werd ik nóg rechtstreekser dan in Bosnië geconfronteerd met de gevolgen van oorlog op gewone mensen. Het leverde me voor de rest van mijn dagen een gebrek aan vertrouwen in de veronderstelde inherente goedheid van de mens op. Zeker de Rwandese genocide was grotendeels een slachtpartij van het volk. Op enkele maanden tijd 800.000 doden maken doe je niet alleen met een leger zonder massavernietigingswapens, daar heb je het volk voor nodig. Een volk dat kreunde onder een te hoge bevolkingsdruk met overlevingsproblemen, en in de genocide een door de overheid geautoriseerde manier vond om levensruimte te creëren. ‘On a été pris par la maladie des tueurs’, vertelde een man die tientallen mensen vermoordde me. Hij was ‘besmet geraakt door de ziekte van de doders’, zoals velen met hem.

Eén van de ‘mooiste’ oorlogsfilms die ik ooit zag – ik heb een volgens mijn lief ziekelijke obsessie met oorlogsfilms en -documentaires – is een wat onder de radar gebleven prent uit 2012: ‘Lore’. Lore is een Duits meisje van veertien dat na de capitulatie van haar land met haar broertjes en zusjes op zoek moet naar hun grootmoeder – een tocht van 900 kilometer door een kapotgevochten landschap. Hun ouders zaten in de gevangenis omwille van hun prominent Nazi-lidmaatschap.

De tocht is een keiharde kwestie van elementaire overleving – er wordt letterlijk gevochten voor eten, het is de mens op zijn elementair-dierlijkst. Onderweg worden de kinderen wel geholpen door een Joodse jongen die het overleefde, waardoor de enige hulp die ze krijgen afkomstig is van iemand die in de filosofie van hun ouders behoorde tot een uit te roeien mensenras. Het brengt ze compleet in de war. Ook in de opera Brodeck worden ‘vreemdelingen’ geviseerd (en vermoord) – het volstond dat je niet in het dorp geboren was om ‘vreemd’ te zijn.

Ik heb de Latijn-Griekse humaniora gevolgd. Ik heb graag de oude heldendichten van de Grieken en Romeinen gelezen, over de verovering van Gallië en de belegering van Troje. Maar ik heb er steeds meer een wrang gevoel over. Hoe kun je oorlog systematisch in de markt zetten, zeker in scholen, als iets van roem en heroïek? Hoe kun je oorlog verheerlijken? Oorlog is veel meer iets van slachtoffers dan van helden. Dat hebben de makers van de nieuwe opera goed begrepen. Zelfs de hoofdrolspeler, die zich niets te verwijten heeft, is een zielige figuur.

Oorlog slaat levenslange trauma’s, tekent mensen voor de rest van hun dagen. Misschien deugen de meeste mensen niet, maar velen raken wel gepakt door wat ze, gedreven door omstandigheden, aan wreeds uitspoken. De vraag of mensen inherent goed zijn, kan alleen afdoende beantwoord worden als ze eens in situaties komen waarin goed en kwaad in hun hoofd frontaal met elkaar botsen. Niemand die het niet heeft meegemaakt, kan voorspellen hoe hij of zij het er in die worsteling vanaf zou brengen. Maar maak u vooral niet te veel illusies…

Mede daarom is het zo frustrerend dat de mensheid er, met al haar beschaving, niet in slaagt oorlogen te vermijden. Ze zitten blijkbaar dieper in ons systeem ingebakken dan we geneigd zijn toe te geven. Enkele van mijn collega-oorlogsreporters in de documentairereeks op Canvas konden het niet nalaten om voor oorlog te kiezen als ze ook vrede hadden kunnen nemen. Onbegrijpelijk, tenzij het er effectief onlosmakelijk in zit. Ook dat is een confronterende vaststelling.