Oorlog in Oekraïne: waarom het Zuiden voorlopig geen kant kiest

Waar Oekraïne zich lange tijd vrijwel uitsluitend op Europa en de voormalige Sovjet-Unie richtte, spreidt het nu zijn vleugels uit. Het probeert het Zuiden voor zich te winnen.

Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten

Tot voor kort leek de oorlog in Oekraïne bij uitstek een Amerikaans-Europese aangelegenheid. Er ging geen week voorbij of er treinde alweer een westerse regeringsleider naar Kiev met een nieuw steunpakket of wapensysteem. President Volodymyr Zelensky ontving zijn gasten steevast met de nodige egards, poseerde voor de foto, en maakte zich vervolgens op voor het volgende bezoek.

Maar de tijd dat het conflict nog weggezet kon worden als een voornamelijk westerse aangelegenheid is al even voorbij. Steeds vaker komen diplomatieke initiatieven van buiten de westerse wereld. Op 24 februari 2023, de eerste verjaardag van de Russische invasie, formuleerde China al twaalf algemene principes die met een beetje verbeelding op een vredesplan leken. Eind april stelde de Braziliaanse president Lula da Silva voor om een ‘vredescoalitie’ van neutrale landen te vormen om vrede te stichten. Op 3 juni presenteerde de Indonesische defensieminister en presidentskandidaat Prabowo Subianto een vredesvoorstel waarbij de huidige frontlijn een door de Verenigde Naties gecontroleerde gedemilitariseerde zone zou worden. Eind juni was er de opmerkelijke vredesmissie van vier Afrikaanse staatshoofden die Kiev en Sint-Petersburg aandeden, de eerste Afrikaanse vredesmissie buiten Europa uit de geschiedenis. Het werd geen succes: zowel Volodymyr Zelensky als de Russische president Vladimir Poetin wees het idee af, en tijdens het bezoek moesten de staatshoofden in allerijl dekking zoeken voor een Russische raketaanval. Ook Saudi-Arabië werpt zich op als vredesduif, nadat het van 6 tot 7 augustus een top heeft gehouden in Jeddah, waar Zelensky steun hoopte te vinden voor zijn eigen vredesplan.

Lees ook: ‘De plundering en de marginalisering van Afrika gaan gewoon door’

Afwachtende houding

Die aandacht van niet-westerse landen is voor Oekraïne niet noodzakelijk een voordeel. In westerse landen bestaat min of meer de consensus dat Oekraïne wel degelijk het slachtoffer is van Russische agressie, maar daarbuiten is er vaak minder begrip voor het Oekraïense standpunt. Zo stelde de Braziliaanse president Lula da Silva tijdens zijn verkiezingscampagne dat Zelensky en Poetin evenveel verantwoordelijkheid dragen voor de oorlog. Begin april 2023 zei hij dat Zelensky ‘niet alles kan willen’ en maar beter de Krim aan Rusland kon afstaan. De Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa legde in maart 2022 de schuld voor het conflict bij de NAVO en weigerde Rusland te veroordelen. Ook het India van Narendra Modi heeft de Russische invasie nog niet veroordeeld.

In veel landen wordt Oekraïne nog altijd als een deel van Rusland beschouwd.

Dat betekent niet dat Rusland in het Globale Zuiden veel meer steun krijgt dan in Europa. Wanneer er binnen de Verenigde Naties gestemd wordt over de territoriale integriteit van Oekraïne, staan de meeste landen (ook in het Zuiden) aan de kant van Oekraïne. Op 23 februari 2023 stemden maar liefst 141 landen voor een resolutie die eiste dat Rusland zich zo snel mogelijk moet terugtrekken uit Oekraïne. Slechts zeven landen stemden tegen: Rusland, Belarus, Eritrea, Mali, Nicaragua, Noord-Korea en Syrië. 32 landen onthielden zich, waaronder China en India. 21 Afrikaanse landen onthielden zich of brachten geen stem uit.

Het gros van de landen van het Globale Zuiden past het principe van non-alignment (niet-gebondenheid) toe: ze kiezen geen partij tussen grootmachten. Dat heeft onder meer tot gevolg dat geen enkel niet-westers land meegaat in de westerse sancties tegen Rusland. Een Amerikaans voorstel uit januari waarbij Latijns-Amerikaanse landen hun oude Russische wapens aan Oekraïne zouden leveren in ruil voor veel modernere Amerikaanse wapens, werd resoluut van de hand gewezen. Er spelen niet alleen diplomatieke principes. Brazilië, met zijn machtige agrosector, is totaal afhankelijk van Russische kunstmest. India heeft goedkope Russische energie nodig om zijn economie te ontwikkelen. Verschillende Afrikaanse landen zijn afhankelijk van Russisch en Oekraïens graan voor hun voedselvoorziening. In die omstandigheden is het niet onlogischdat die landen naar hun eigen belangen kijken. ‘Zij zien de oorlog vooral als een bron van inflatie en disruptie’, zegt Ivan Klyszcz, die het Russische buitenlandbeleid bestudeert aan het International Centre for Defence and Security (ICDS) in Tallinn. ‘Zij willen zo snel mogelijk een diplomatieke oplossing. Of Oekraïne daarbij een rechtvaardige deal krijgt, is voor hen van secundair belang.’

Multipolaire wereldorde

Oekraïne begint aan de diplomatieke strijd met een serieuze achterstand. Rusland heeft een enorm diplomatiek netwerk. Het heeft wereldwijd 243 diplomatieke posten, meer dan het Verenigd Koninkrijk of Duitsland. Oekraïne heeft buiten Europa en de voormalige Sovjetstaten nauwelijks ambassades. Zo heeft het in Afrika slechts in tien landen een ambassade of consulaat, terwijl Rusland in maar liefst 44 landen vertegenwoordigd is. ‘Die achterstand werd pijnlijk duidelijk na de Russische annexatie van de Krim in 2014’, vertelt Petro Boerkovsky, directeur van de Oekraïense denktank Ilko Kucheriv Democratic Initiatives Foundation. ‘Toen onze diplomaten probeerden te communiceren over wat er gebeurde, merkten we dat er in veel landen nauwelijks enige kennis was over Oekraïne. Hoewel we op dat moment al 23 jaar onafhankelijk waren, merkten we dat Oekraïne in veel landen nog altijd als een deel van Rusland beschouwd werd.’

Dat veel uitgebreidere netwerk heeft Rusland de voorbije jaren genadeloos gebruikt om zijn blik op de wereld gemeengoed te maken. Sinds de val van de Sovjet-Unie spreken Russische diplomaten – net als Poetin zelf – graag over de Roesskij Mir, de Russische wereld. ‘Ze hebben een vals narratief uitgebouwd dat Rusland presenteert als het eeuwige slachtoffer van het Westen’, zegt Boerkovsky. ‘Ze stellen de landen die deel uitmaakten van de voormalige Sovjet-Unie voor als een zone waartoe Rusland exclusieve toegang hoort te hebben. Het is hun manier om hun agressie te rechtvaardigen.’ Bovendien borduurt Rusland ook verder op de strategie van de Sovjet-Unie. Die wierp zich tijdens de Koude Oorlog in de toenmalige derde wereld op als voorstander van het imperialisme.

Sinds het begin van de algehele invasie probeert de Russische diplomatie te allen prijze de schijn op te houden dat de oorlog niets verandert. Buitenlandminister Sergej Lavrov toert nog altijd onvermoeibaar rond om de blijde boodschap van de multipolaire wereldorde te brengen. Waar de wereld voorheen naar het pijpen van één enkele hegemoon moest dansen, zijn er volgens Lavrov nu verschillende regionale machten die elk een eigen invloedssfeer hebben. ‘Dat narratief is specifiek gericht op het Globale Zuiden’, zegt Klyszcz. ‘Het is een manier om hen te paaien: kijk niet naar het Westen, nu is het aan jullie. Het doel is een soort coalitie tegen het Westen te creëren waarin Rusland een leidende rol heeft.’

Notoir onbetrouwbaar

Tegelijk maken ook niet-westerse landen zich weinig illusies over die nobele Russische bedoelingen. Dat heeft Rusland, dat notoir onbetrouwbaar is en zijn beloftes zelden honoreert, vrijwel uitsluitend aan zichzelf te danken. Ondanks jarenlange hoogdravende verklaringen dat Russische bedrijven op grote schaal in Afrikaanse landen zouden investeren, bleven de investeringen uit. Rusland belooft al sinds 2007 een kerncentrale in Myanmar te bouwen, maar ondernam tot nu toe geen concrete actie. Ook tijdens de coronapandemie maakte Rusland een belabberde beurt, toen het de prijs van zijn Spoetnikvaccin voor Afrikaanse landen opdreef en leveringen maanden vertraging opliepen, of soms zelfs niet aankwamen. Zelfs bij wapenleveringen, een van Ruslands belangrijkste diplomatieke hefbomen in het Zuiden, komt Rusland zelden zijn beloften na. ‘Veel landen weten dat Russische wapens te laat komen, niet altijd de gewenste kwaliteit hebben en niet in de juiste hoeveelheid worden geleverd’, aldus Klyszcz. ‘Landen calculeren de teleurstelling op voorhand in.’ Desondanks blijft Rusland voor veel landen in het Globale Zuiden een interessante partner. ‘Rusland en China hebben het voordeel dat ze geen eisen stellen over democratie, mensenrechten of goed bestuur’, zegt Klyszcz. ‘Maar ook voor democratische landen is Rusland, net als China of India, een economisch alternatief, zodat ze niet uitsluitend afhankelijk hoeven te zijn van het Westen.’

Een rechtvaardige deal voor Oekraïne is voor de landen in het Zuiden van secundair belang.

Bovendien speelt bij veel landen uit het Zuiden een langlopende frustratie met de huidige wereldorde, waarin westerse landen naar hun aanvoelen nog te veel privileges genieten. Het zorgt ervoor dat ze de Russische acties misschien niet toejuichen, maar evenmin bereid zijn om de kastanjes uit het vuur te halen. Eerder dit jaar verwoordde de Indiase buitenlandminister Subrahmanyam Jaishankar het zo: ‘Europa moet ermee ophouden te denken dat Europa’s problemen de problemen van de wereld zijn, maar de problemen van de wereld niet de problemen van Europa zijn.’

Druk op Rusland

Oekraïne doet er alles aan om het tij te keren. Ondanks de oorlog kondigde president Zelensky in december aan dat Oekraïne tien nieuwe ambassades in Afrika wil opstarten. Oekraïense experts en academici reizen de wereld rond om meer aandacht te geven aan het perspectief van hun land. De voorbije jaren deed Oekraïne ook aan ‘blauwhelmendiplomatie’: krediet kopen door deel te nemen aan vredesmissies van de VN. Zelfs na de Russische invasie hield het zijn blauwhelmen tot september 2022 in Congo.

De top van Jeddah, waar op uitnodiging van Oekraïne staatshoofden en vertegenwoordigers van een veertigtal landen aanschoven, wordt gezien als een opmerkelijk diplomatiek succes voor Kiev. Hoewel Rusland niet uitgenodigd werd, zagen heel wat landen uit het Globale Zuiden er geen graten in om aan de gesprekken deel te nemen. ‘Voor Rusland was die top enorm pijnlijk’, zegt Boerkovsky. ‘Jeddah toont aan dat al die landen Rusland niet zien als een grootmacht die straffeloos het internationale recht mag schenden. Zeker in het Midden-Oosten zijn landen er als de dood voor dat Rusland de nieuwe onruststoker in de regio wordt.’

Tegelijk mag Oekraïne geen wonderen verwachten van zijn nieuwe kennissen uit het Globale Zuiden. ‘We kunnen van landen die arm en zwak zijn niet verwachten dat ze meedoen aan de sancties tegen Rusland’, zegt Oleksij Haran, professor internationale politiek aan de Nationale Universiteit Kiev-Mohyla Academie. ‘Maar ze kunnen wel degelijk een rol spelen. Ze kunnen bijvoorbeeld hun economische relaties diversifiëren, zodat ze minder afhankelijk zijn van Rusland. Ze kunnen ons helpen door Rusland onder druk te zetten om opnieuw in de graandeal te stappen of zich terug te trekken uit de kerncentrale in Zaporizja. Dat zijn zaken waar ook landen uit het Globale Zuiden belang bij hebben.’

Op zich is het niet moeilijk om de steun van de rest van de wereld te winnen, meent Haran. ‘We moeten alleen tonen wat Rusland allemaal aanricht. Dat is een van onze weinige voordelen: we hoeven niet te liegen. We hebben de waarheid aan onze kant.’