Is een tweestatenoplossing Israël-Palestina mogelijk? ‘We moeten het beschouwen als een moeizame scheiding’

Ghaith al-Omari onderhandelde vroeger namens de Palestijnse Autoriteit met Israël. Sindsdien heeft hij zijn vroegere baas Mahmoud Abbas de rug toegekeerd en is hij observator geworden van de regio. ‘Dit is de stand van zaken: als Hamas het voor het zeggen heeft, zal de bevolking in miserie leven.’

Ghaith al-Omari werkte van 1999 tot 2006 voor de Palestijnse Autoriteit. Recenter is hij verbonden aan het Washington Institute for Near East Policy, waar hij zijn kritiek op de gestagneerde Palestijnse Autoriteit niet onder stoelen of banken steekt.

Ondanks het voorstel van president Biden, of van Israël, is er nog altijd geen staakt-het-vuren.

Ghaith al-Omari: Iedereen wacht op de tegenpartij om eerst neen te zeggen. Dat is niet ongewoon in onderhandelingen. De twee partijen moeten veel opgeven. Ze wachten af tot iemand als eerst met de ogen knippert.

Kan Hamas dit voorstel aanvaarden?

Al-Omari: De Israëlische regering is verdeeld, maar Hamas is dat ook. Je hebt de leiding in het buitenland, die onder zware druk staat van de Qatarezen en de Egyptenaren om een akkoord te aanvaarden. Maar Yahya Sinwar, de leider in Gaza, toont geen haast. Hij ziet dat Israël onder druk staat en denkt meer uit de brand te kunnen slepen. Hamas heeft altijd geëist dat er een duidelijk einde komt aan de oorlog. In het voorstel van Joe Biden is dat einde niet zo expliciet. Ik denk dat de buitenlandse leiding het voorstel zou aanvaarden, maar Sinwar voorlopig niet. En hij heeft het laatste woord.

Kan Hamas nog een rol spelen na een staakt-het-vuren? De groep is de voornaamste bestuurlijke aanwezigheid in Gaza.

Al-Omari: De Israëli’s zijn niet duidelijk over hun plannen voor Gaza na de oorlog. Dat er een Palestijnse aanwezigheid in het bestuur moet zijn, is een voorafgaande voorwaarde voor Arabische landen die een rol willen spelen in Gaza en de reconstructie willen financieren. Van de ene kant is Hamas dé macht in Gaza. De groep is weliswaar militair verzwakt, maar ze kan, als ze buitenspel gezet wordt, nog altijd een opstand organiseren en de heropbouw fnuiken. Aan de andere kant: als Hamas opnieuw een significante rol zou spelen in het bestuur, zal niemand geld willen stoppen in Gaza. Niet de Amerikanen, niet de Europeanen, en belangrijker: niet de Arabische landen.

Ik heb de voorbije maanden in de regio rondgereisd. De meeste Arabische landen beschouwen Hamas als een terreurorganisatie en als een vijand. Niemand – zeker niet de Saudi’s – zullen geld pompen of een rol van leiderschap opnemen als Hamas bij het bestuur betrokken blijft. Dit is de stand van zaken: Hamas is politiek belangrijk, maar als Hamas het voor het zeggen heeft, zal de bevolking in miserie leven.

Los daarvan: ik kan me niet voorstellen dat Israël niet zou ingrijpen als Hamas aan het bestuur blijft. Gaza wordt dan zoals de Westelijke Jordaanoever, waar Israël een veiligheidsrol opeist.

Beiroet in 1982

Blijft Hamas nog populair?

Al-Omari: Er is geen goede mogelijkheid om de bevolking te peilen. Sommige tekenen wijzen erop dat de steun bij Palestijnse bevolking is gegroeid, al is dat eerder het geval op de Westelijke Jordaanoever dan in Gaza zelf. Maar ik hecht daar niet zo veel belang aan. In het verleden zag je gelijkaardige tendensen. Tijdens een oorlog wint Hamas aan populariteit, maar na een oorlog zakt die populariteit. Ik denk dat die tendens dit keer nog sterker zal zijn omwille van de graad van vernieling. Het grote punt na de oorlog wordt de heropbouw en de manier waarop levens terug in de plooi kunnen vallen. Iedereen die daarbij helpt, wordt populair, lijkt me, en wie stokken in de wielen steekt, zal onpopulair zijn.

Hoe houd je Hamas weg uit het bestuur?

Al-Omari: Ik zie drie mogelijkheden, die mekaar niet uitsluiten. Een: leg zware veiligheidsbeperkingen op zodanig dat de organisatie niet in staat is zich militair te reorganiseren. Twee: overtuig de leiding van Hamas om te vertrekken, zoals de PLO onder Yasser Arafat in 1982 uit Beiroet vertrok. Drie: overtuig Hamas om de internationale voorwaarden, het bestaan van Israël en het streefdoel van twee staten te aanvaarden. Op dat moment wordt Hamas een politieke partij in plaats van een militaire organisatie.

Niets van dat alles ligt voor de hand of lijkt op dit ogenblik realistisch.

Al-Omari: Dat is inderdaad zo. De kans is groot dat Hamas zal proberen oplossingen en internationale plannen te torpederen. Maar daar moet Hamas voorzichtig mee zijn. Als de organisatie te veel als een spelbederver overkomt, en de reconstructie hindert, zou het wel eens heel snel bergaf kunnen gaan met de populariteit. In een eerste fase kan men nog wel Israël en het Westen de schuld geven, maar gaandeweg zal Hamas gezien worden als de factor die heropbouw tegenhoudt.

Is een tweestatenoplossing nog mogelijk? Zowel in Israël als bij de Palestijnen is er sinds 7 oktober heel weinig appetijt voor.

Al-Omari: Kort gezegd: er is geen andere oplossing dan de tweestatenoplossing. Er is te veel haat en trauma om de twee bevolkingsgroepen in één staat onder te brengen. Zelfs los daarvan: Israëli’s en Palestijnen willen een staat waarin ze hun identiteit kunnen uitdrukken. In België, met een stabiel regime, en zonder geweld, is het nog altijd niet gemakkelijk om twee gemeenschappen in één land onder te brengen. In ons geval is er een geschiedenis van bloedvergieten, die het zoveel moeilijker maakt dan het in België ooit is geweest.

Dat het de enige oplossing is, betekent nog niet dat ze er zal komen. Hoe maak je de tweestatenoplossing minder onpopulair aan beide zijden?

Al-Omari: Het oude idee was dat de twee staten zouden bestaan in samenwerking. Ik denk dat het beter is die gedachte te laten varen en de vrede te zien als een uitvloeisel van een scheiding: een moeizame scheiding met zware beveiligingsmaatregelen en minimale pogingen tot samenwerking. Het wantrouwen is te groot voor samenwerking, laten we daar geen illusies over koesteren. Een tweede element is leiderschap. Toen Jordanië in 1994 vrede sloot met Israël was een groot deel van de bevolking daartegen gekant. Maar koning Hoessein legde uit waarom hij de vrede, hoewel ze zeker aanzienlijke onrechtvaardige elementen bevatte, verkieslijk vond boven blijvende vijandigheid. En we volgden hem. Zowel in Israël als aan Palestijnse kant heeft de politieke leiding momenteel niet het prestige of de ondersteuning van de bevolking om dergelijke belangrijke politieke beslissingen door te drukken.

We vergeten het misschien maar voor 7 oktober was Israël zwaar verdeeld in ongeveer even sterke kampen. De onenigheid en de straatprotesten concentreerden zich op de juridische hervorming die premier Netanyahu wilde doorvoeren, maar eigenlijk ging het over waar het land voor staat: is het een liberale democratie of een antiliberale democratie? Is het West-Europa of eerder Hongarije? Ik ben onlangs in Israël geweest en dat conflict is niet verdwenen.

Bij de Palestijnen is het nog erger. 87 procent van de bevolking wil dat president Mahmoud Abbas opstapt, en toch blijft hij zitten. Op dit ogenblik zien zowel Israëli’s als Palestijnen het slechtste van wat de andere te bieden heeft: terrorisme, bezetting, geweld.

Niemand verwacht een snelle oplossing.

Al-Omari: Neen, in het beste geval is het op langere termijn. Als deze oorlog eindigt, verwacht ik aan weerszijden grote politieke ontwrichting. Tot de twee regimes weer in de plooi vallen, kan er geen grote vooruitgang geboekt worden. Intussen zou ik stellen, zoals dokters: doe geen verder kwaad. De nederzettingen zijn een kwaad, maar ze blijven tot nu relatief beperkt. De Israëlische minister van Financiën Bezalel Smotrich probeert het gebied voor nederzettingen drastisch uit breiden. Als zijn plannen worden uitgevoerd, wordt een tweestatenoplossing geografisch onwerkbaar.

‘Mister Security’?

Staat aan Palestijnse kant een nieuwe leiding klaar?

Al-Omari: Neen. En dat is geen toeval. Telkens als iemand populair begon te worden, serveerde Mahmoud Abbas hem af. Er moeten politieke hervormingen komen, zodat nieuwe leiders wél kansen krijgen, en hun geloofwaardigheid kunnen opbouwen. Dat is doorgedrongen in de VS en Europa, maar ook – en dat is belangrijker – in Arabische staten. Ik hoor het in Riyad, in Caïro, in Amman, in Abu Dhabi. Nu de oorlog aan de gang is, kan er niet veel hervormd worden. Maar na de oorlog moet er iets gebeuren. Anders krijg je een nieuwe incarnatie van Hamas.

En aan Israëlische kant? Je heb al zo lang coalities die hun meerderheid halen via radicale fracties die buiten verhouding invloed uitoefenen.

Al-Omari: Als je de opiniepeilingen leest, is een meerderheid er te vinden voor een stabiele, centristische regering. Maar ook aan Israëlische kant kan ik me niet voorstellen dat de oorlog niet leidt tot een dramatische politieke verandering. Het lijkt me onmogelijk dat Benjamin Netanyahu zijn bevolking kan overtuigen dat hij nog altijd ‘Mister Security’ is. Ik heb geen idee wat er wel uit de bus zal komen. Op dit ogenblik is er geen basis voor verstrekkende onderhandelingen tussen Israëli’s en Palestijnen. Maar een centristische regering die een slimmere politiek voert, zou al helpen. Israël heeft tenminste mechanismes, zoals verkiezingen, die politieke verandering mogelijk maken. Het is lastiger de Palestijnse kant te doen bewegen omdat die mechanismes daar niet bestaan.

Hebt u nog hoop op een oplossing, of overheerst de wanhoop?

Al-Omari: In het midden van deze tragedie is het moeilijk over hoop te spreken. Voor 7 oktober was bijna niemand bezig met de tweestatenoplossing, tenzij radicalen, die er niet van willen weten, of het veiligheidsapparaat. De meeste van de centristische Israëli’s waren er niet mee begaan. Als je in Tel Aviv of Haifa rondliep, was het lot van Palestijnen niet in discussies aanwezig. Na 7 oktober is dat ontegenzeggelijk anders geworden en zullen Israëli’s met oplossingen moeten komen.

Aan de Palestijnse kant is nu wel duidelijk dat geweld vooral miserie oplevert. Ook aan Palestijnse kant zal serieuzer moeten nagedacht worden over de te volgen weg. Op langere termijn lijkt dat niet noodzakelijk zo negatief. Maar het wordt nog een wilde rit eer we ergens raken.