‘Onze migratie is een vorm van mondiale apartheid’

De Britse econoom Philippe Legrain, adviseur van de Wereldhandelsorganisatie en van de Europese Commissie, pleit voor wereldwijde vrije migratie. ‘Ze dragen via belastingen meer bij aan de economie dan ze eruit trekken met uitkeringen.’

Terwijl Belgische en andere Europese politici klagen dat hun landen te veel bootmigranten uit de Middellandse Zee moeten opvangen, pleit de Britse econoom Philippe Legrain, adviseur van de Wereldhandelsorganisatie en van de Europese Commissie, voor wereldwijde vrije migratie. ‘Ze dragen via belastingen meer bij aan de economie dan ze eruit trekken met uitkeringen.’

Al enkele weken domineren ze het nieuws: de Afrikanen die in overvolle boten de kusten van Europa proberen te bereiken. Niet zelden tevergeefs: de Middellandse Zee verandert langzamerhand in een massagraf.

Bootrampen met vluchtelingen zorgen al langer voor krantenkoppen. De Britse econoom Philippe Legrain herinnert zich nog goed de dramatische schipbreuk bij Lampedusa in het najaar van 2013. Hij werkte destijds als adviseur voor José Manuel Barroso, de toenmalige voorzitter van de Europese Commissie. In het zicht van het Italiaanse eiland verdronken minstens 350 van de ongeveer 500 vluchtelingen, vooral afkomstig uit Eritrea en Somalië. In Italië werd een dag van nationale rouw afgekondigd. De paus riep op om voor de slachtoffers te bidden. De Italiaanse overheid begon een grootscheepse actie om hulp te bieden aan bootvluchtelingen. Barroso beloofde 30 miljoen euro om ze te helpen. Legrain (nu 41) had in 2007 al een boek geschreven, Immigrants: Your Country Needs Them , waarin hij pleitte voor open grenzen. Hij hoopte dat de ramp bij Lampedusa iets in gang zou zetten, en daar leek het ook even op. Europees commissaris voor Binnenlandse Zaken Cecilia Malmström vroeg om politieke en financiële steun voor grootschalige reddingsacties, en pleitte voor een opener houding tegenover immigratie. ‘Laat dit een wake-upcall zijn,’ schreef ze in een persmededeling, ‘om soortgelijke tragedies in de toekomst te voorkomen.’

Philippe Legrain: Klopt, en de reactie is deze keer erger. Het lijkt erop dat politici die doden in de Middellandse Zee, hoe treurig ook, zien als de prijs die we bereid zijn te betalen om ongewenste migranten buiten de deur te houden. Dit keer maakt Europa geen aanstalten om grote reddingsacties op te zetten of zich meer open te stellen voor migranten. Integendeel. Er wordt gesproken over een militair antwoord: er moet beter worden gepatrouilleerd op zee, de grens moet strenger worden bewaakt, de smokkelaars moeten harder worden aangepakt.

En dat werkt niet, volgens u?

Legrain: Nee. We weten nu waartoe strengere handhaving leidt. Jaren geleden, toen ik mijn boek schreef, kwamen veel boten aan in Spanje. Toen het leger de Spaanse kustlijn intensiever ging bewaken, waren de migranten gedwongen om nog riskantere routes te nemen. Desondanks blijven de migranten in steeds grotere aantallen komen, en ze sterven vaker dood op zee. Mensen blijven namelijk komen, een strengere handhaving werkt dus niet. En intussen is er een hele industrie van mensensmokkelaars ontstaan.

Het is toch logisch dat Europa de smokkelaars wil aanpakken? Ze zijn een cruciale, criminele speler in dit verhaal.

Legrain: De aanpak van smokkelaars bestrijdt maar een symptoom van het probleem, niet de oorzaak. De oorzaak is dat er wanhopige mensen zijn die leven met onzekerheid, geweld of armoede. Ze kijken naar Europa, een vreedzame plek met meer mogelijkheden voor hen, waar ze doorgaans niet legaal binnen kunnen komen. Dát is de kern van het probleem. Politici weigeren die simpele werkelijkheid te aanvaarden.

Wat zou de Europese Unie dan moeten doen?

Legrain: Op z’n minst moet er meer geld komen voor grootschalige reddingsoperaties, zodat het dodental op zee niet verder stijgt. Ook zouden meer Afrikaanse vluchtelingen moeten worden opgenomen en worden verdeeld over Europese landen. En als je nog een stap verder wilt gaan, dan moet de EU doen wat ik propageer: iedereen toestaan om vrijer, of liever zelfs helemaal vrij, Europa binnen te komen.

U ziet het liefst volledig open grenzen zodat iedereen kan komen die dat wil?

Legrain: Ja.

De aantallen zijn veel te hoog om te kunnen opvangen, zeggen critici.

Legrain: Het waren er vorig jaar 200.000. Dat is 0,04 procent van de totale Europese bevolking. U maakt mij niet wijs dat dit een ondraaglijk hoog aantal is.

De kosten voor opvang zijn veel te hoog.

Legrain: Het is waar dat de opvang van vluchtelingen duur is. Dat komt grotendeels doordat het in de meeste landen verboden is voor hen om te werken. Er hangt een sfeer van liefdadigheid rond vluchtelingen. Dat is volgens mij een grote vergissing. Het zou goed zijn als ze zouden mogen werken of daartoe zelfs zouden worden aangemoedigd. Zo kunnen ze iets bijdragen aan de samenleving en enige autonomie verwerven, terwijl tegelijk het argument wordt ontkracht dat ze een last zouden zijn.

Maar als ze mogen werken, pakken ze onze jobs af, zo wordt gezegd.

Legrain: Er is meer dan voldoende bewijs dat dit niet het geval is. Er bestaat niet zoiets als een vast aantal banen dat wordt verdeeld. Mensen creëren banen, al was het maar omdat ze hun geld besteden.

Toch concurreren ze op de arbeidsmarkt.

Legrain: Immigranten beschikken over talenten en vaardigheden die niet zozeer concurrerend maar eerder aanvullend zijn. Zo doen ze hier smerig, zwaar, gevaarlijk of ondergewaardeerd werk waarvoor de lokale bevolking niet langer te porren is. Als Afrikaanse immigranten identiek waren aan de Europeanen, zouden ze alleen maar de bevolking doen toenemen. Maar juist doordat hun perspectief, ervaringen en vaardigheden zo anders zijn, voegen zij iets toe. Ze spreken bijvoorbeeld Kirundi en hebben contacten in hun eigen regio, wat hier weer kan leiden tot nieuwe banen en investeringen. De diversiteit die migranten met zich meebrengen, is volgens mij de kern van hun bijdrage aan de samenleving. We herkennen het nut van diversiteit als iemand pleit voor één of twee vrouwen in een raad van bestuur die alleen uit mannen bestaat. Zo’n voorstel vinden we verstandig, niet alleen vanuit het oogpunt van gelijke kansen, maar ook omdat we beseffen dat een team productiever en creatiever wordt door diversiteit. Wel, datzelfde mechanisme treedt op wanneer je gaat samenwerken met migranten.

De culturele diversiteit leidt ook tot allerlei spanningen.

Legrain: Een deel van die spanningen valt te verklaren doordat immigranten aanvankelijk werden behandeld als tijdelijke gastarbeiders. Ze werden niet verwelkomd in de samenleving, terwijl je immigranten en autochtonen volgens mij juist moet mengen, in wijken, op scholen, op het werk. In uw land leefden ze grotendeels gescheiden van elkaar. Maar na een tijdje, toen was gebleken dat sommigen van deze mensen langer bleven dan gedacht, was men opeens geschokt dat ze niet geïntegreerd waren. Die opstelling heeft geleid tot vervreemding en afwijzing, wat weer nieuwe reacties heeft opgeroepen et cetera.

Dat betekent niet automatisch dat de spanningen steeds erger zullen worden of altijd zullen blijven bestaan. Nu al staan jongeren in heel Europa veel positiever tegenover diversiteit dan ouderen. Hoewel racisme nog altijd bestaat, komt het aanmerkelijk minder voor dan twintig of dertig jaar geleden. Het is stuitend hoe acceptabel racisme nog niet zo lang geleden was. De trend van dergelijke veranderende houdingen is over het algemeen positief. De positieve rol van diversiteit vind ik ondergewaardeerd in het debat. Het is volgens mij geen toeval dat een op de drie Nobelprijswinnaars in een ander land is geboren dan waar hij of zij werkt. Het is geen toeval dat migranten in Engeland twee keer zo vaak een onderneming opzetten. Ik zeg niet dat migranten betere mensen zijn, maar wel dat hun aanwezigheid zorgt voor nieuwe ideeën, innovatie en bedrijvigheid, die samen aan de basis liggen van economische groei.

U hebt het graag over immigranten die werken, maar er is toch juist veel werkloosheid onder immigranten?

Legrain: Dat is niet overal zo, en het hangt ervan af hoe je kijkt. Als je kijkt naar het percentage van de beroepsbevolking dat werkloos is, is er inderdaad relatief veel werkloosheid onder immigranten. Dat heeft met veel factoren te maken. Maar als percentage van de hele bevolking is er relatief weinig werkloosheid, omdat migranten als groep, vergeleken met de hele autochtone bevolking, vaker jong en gezond zijn. Dat is ook een van de redenen waarom immigranten doorgaans via belastingen meer bijdragen aan de economie dan ze eraan onttrekken via uitkeringen.

Weet u dat wel zeker?

Legrain: De OESO heeft een uitgebreid onderzoek gedaan naar de fiscale impact van migranten. Bijna overal leveren ze netto een positieve bijdrage. Ze zijn minder vaak oud, ziek en gepensioneerd, waardoor ze vrij weinig van de publieke voorzieningen vragen, voor zover ze daar al recht op zouden hebben. Bovendien hebben ze elders onderwijs gekregen, dus die kosten hoef je als overheid niet te dragen.

Dus in Afrika betalen ze voor het onderwijs van hun eigen mensen, en vervolgens vertrekken ze naar het rijke Europa…

Legrain: Stel, u bent briljant en u wilt kernfysicus worden. U woont in een dorp en zou naar Amsterdam moeten verhuizen om te studeren. Maar helaas, u mag uw dorp niet uit. In uw dorp kunt u niet studeren en er is alleen werk in de melkveehouderij. Dan maakt de samenleving toch niet bepaald optimaal gebruik van uw talenten? Er worden u kansen ontzegd die uw leven en dat van anderen vooruit zouden kunnen helpen.

Ontkent u nu dat er op internationaal niveau sprake is van een braindrain?

Legrain: Nee, maar de braindrain wordt vaak overgeschat. Migratie is niet voor altijd, veel mensen keren terug. Belangrijker nog: het is een symptoom van het probleem en niet het probleem zélf. Stel: alle hoger opgeleide mensen die ooit uit Mali zijn weggegaan, sturen we terug naar hun thuisland. Denkt u dat Mali dan ineens een welvarende economie zal worden? Dat lijkt me onwaarschijnlijk. Het lijkt me veel aannemelijker dat het potentieel van de meesten van hen niet optimaal gebruikt zal worden.

U hebt het positieve effect van migratie op de economie van ontvangende landen uiteengezet. Wat is het effect op de economie van het thuisland?

Legrain: Migranten sturen doorgaans een deel van hun inkomsten terug naar huis. Als je in je eigen land 1000 euro per jaar kunt verdienen en in Europa 30.000, dan is de bijdrage aan je thuisland door wat van je geld terug te sturen al snel veel groter dan wanneer je niet op die boot was gestapt. Het gaat niet om kleine bedragen. In totaal stuurden migranten vorig jaar meer dan 400 miljard dollar terug naar hun thuisland. Vergeleken bij dat bedrag verbleekt alle officiële ontwikkelingshulp van alle landen bij elkaar. En het geld dat via migranten aankomt, wordt vaak beter besteed. Dat geld komt namelijk niet terecht bij grote bureaucratieën, waar het kan worden gestolen, opgaat aan corruptie of op een andere manier slecht wordt besteed. Het komt direct in de portemonnee van lokale mensen. Studies laten zien wat het effect is op gezinnen die op die manier geld uit het buitenland ontvangen: ze zijn gezonder, hun kinderen gaan langer naar school, hun consumptieniveau ligt hoger, en ze richten vaker een bedrijfje op. Migratie speelt dus ook een enorm belangrijke, positieve rol in de ontwikkeling van het thuisland.

Zou u nog altijd voor open grenzen zijn als de invloed van immigratie op de economie negatief zou zijn?

Legrain: Dat is een vreemde vraag, want die situatie zal niet ontstaan. Geen enkele econoom zal ooit redeneren dat het economisch slecht zal uitpakken wanneer iemand uit een arm dorp verhuist naar een welvarende stad. Het verschil met een arme Afrikaan die naar het rijke Europa wil, is dat er een landsgrens wordt overschreden. Dat verschil is economisch niet relevant, want het mechanisme is onbetwistbaar.

Maar politiek is die landsgrens wel degelijk relevant.

Legrain: Klopt. Daarom geloof ik ook dat het pleidooi voor vrije migratie niet louter economisch is, maar óók politiek. Het recht om je vrij te bewegen, is een fundamenteel mensenrecht. In het Westen vinden we het vanzelfsprekend dat we ons vrij kunnen bewegen binnen de 28 lidstaten van de Europese Unie. We kunnen overal naartoe op vakantie. Als je een beetje hebt gestudeerd, kun je bijna overal ter wereld werken. Dat is een ongelooflijk voorrecht. Dat zou niet het privilege van een paar gelukkigen moeten zijn, maar het recht van ons allemaal.

Het pleidooi voor open grenzen komt ook voort uit humanitaire betrokkenheid bij mensen die minder fortuinlijk zijn dan wij. De meesten van ons willen niet dat zij in de Middellandse Zee verdrinken, of dat Mexicanen uitdrogen in de woestijn op weg naar de Verenigde Staten, of dat Aziaten verstikken in een overvolle vrachtwagen naar Europa. Het is een merkwaardig soort solidariteit wanneer je je wél betrokken voelt bij mensen in je eigen land die arm zijn en weinig perspectief hebben, maar níét bij mensen die in een ander land zijn geboren maar in een vergelijkbare, of zelfs nog benardere situatie zitten.

Stel, Fort Europa opent de grenzen zoals u zou willen. Dan komt toch iedereen hier naartoe?

Legrain: Dat lijkt me sterk. Toen voormalig communistische landen zich in 2004 en 2007 bij de Europese Unie aansloten, mochten in totaal 100 miljoen mensen uit deze landen zich vrijelijk vestigen in Europa. Dat zou voor hen niet zo slecht zijn, in Zweden lag het gemiddelde inkomen acht keer hoger dan in Roemenië. Maar als we nu de balans opmaken, zijn in al die jaren slechts 4 miljoen van hen van land verhuisd – en doorgaans zeer tijdelijk, want de meesten keren terug.

Toen ging het nog om Europeanen binnen Europa. Nu gaat het om mensen met een heel andere achtergrond. Kan een samenleving dat verwerken?

Legrain: Na de instorting van de Sovjet-Unie kwamen honderdduizenden Joden naar Israël. Ze spraken geen Hebreeuws. Ze hadden geen ervaring met kapitalisme. Ze kwamen om politieke redenen, niet omdat hun arbeid plots zo in trek was. Door die massamigratie nam de beroepsbevolking in twee jaar tijd met liefst 8 procent toe. Maar na zeven jaar, toen de Russische Joden inmiddels 15 procent van de beroepsbevolking uitmaakten, was er géén sprake van hogere werkloosheid en waren de lonen níét lager. Als je de juiste omstandigheden creëert – een flexibele arbeidsmarkt, een gezond investeringsklimaat – is er geen probleem. Europa zou een grote opname van migranten héél goed kunnen gebruiken. Grote delen van Europa worden bedreigd door een stagnatie van de economie die nog jaren zal duren. Er zijn hoge schulden, lage investeringen en er is de demografische uitdaging dat een kleiner wordende beroepsbevolking moet zorgen voor een snel uitdijende groep ouderen, zowel de praktische zorg voor alle gezondheidskwalen als de financiële zorg voor de pensioenen. De Europese grenzen openzetten in de komende decennia is een oplossing voor al die problemen.

Is dat idee niet veel te radicaal?

Legrain: Is het zo radicaal dan? Honderd jaar geleden kon je nog gewoon reizen zonder paspoort. Strenge grenscontroles zijn geen ijzeren wet van de geschiedenis, ze zijn veeleer een moderne uitzondering.

In elk geval staat een voorstel om de grenzen open te zetten niet op de politieke agenda.

Legrain: Als iemand dertig jaar geleden had gezegd dat je je vandaag vrije-lijk kon verplaatsen van Litouwen naar Lissabon, hadden mensen gezegd dat je gek was en dat het een grote ramp zou betekenen. En kijk nu eens. Het is volstrekt mogelijk en de gevolgen zijn bepaald niet rampzalig. Apartheid in Zuid-Afrika leek ook zo’n vaststaand feit dat tot in de eeuwigheid zou duren – en toen was het opeens voorbij. Ons migratiesysteem is een vorm van mondiale apartheid. Een rijke, hoogopgeleide elite kan zich vrij over de wereld begeven, terwijl van arme mensen wordt verwacht dat ze op de plek blijven waar ze geboren zijn. Het morele argument voor verandering is heel sterk.

Gaat u het daarmee winnen?

Legrain: Nee, maar ik verwacht wel dat steeds meer mensen zich op ethische gronden achter het ideaal van open grenzen zullen scharen. Nu al zie je onder jongeren een veel positievere houding tegenover diversiteit en migratie dan onder ouderen. En als die ouderen gepensioneerd zijn, hoeven ze in elk geval niet te vrezen dat immigranten hun baan afpakken.

Sterker, dan zullen ouderen op een goed moment beseffen dat ze immigranten nodig hebben om voor hen te zorgen. Bij de afschaffing van de slavernij waren het niet de moraliserende idealisten die van doorslaggevend belang waren, maar de pragmatici. De idealisten waren wel de eersten die het punt maakten, maar ze kregen pas meer invloed toen ze steun kregen van mensen die economische gronden aanvoerden. Toen het financiële eigenbelang werd beargumenteerd, stonden ineens andere mensen open voor de afschaffing van slavernij. Je hebt beide soorten argumenten nodig. Binnen Europa hebben we al ervaring opgedaan met open grenzen – en de gevolgen van die open grenzen zijn zeer positief. Verandering kan ineens snel ontstaan, soms sneller dan je denkt. (Marco Visscher)