Ondanks Erdogans populariteit: ‘Zijn plan om vrome generatie Turken te kweken is mislukt’

De Turkse president Recep Tayyip Erdogan blijft populair, zo blijkt na de eerste ronde van de presidentsverkiezingen. Maar zal Erdogan er na een eventuele herverkiezing in slagen om van zijn land een islamitische autocratie te maken? Turkije-correspondent Rob Vreeken denkt van niet. ‘De Turkse samenleving wordt almaar meer seculier.’

De Nederlander Rob Vreeken is Turkije-correspondent voor de Volkskrant en auteur van het boek Een heidens karwei, waarin hij het heeft over de secularisering van de Turkse samenleving. Wanneer we hem spreken, komt hij net terug van een persmoment waarbij de uitslag van de Turkse verkiezingen werd geanalyseerd. ‘In sommige stembureaus was de opkomst hoger dan 100 procent’, zegt Vreeken. ‘Er was ook een hoger aantal ongeldige stemmen bij stembureaus met meer Erdogan-stemmen. Als al die stemmen voor de oppositie bedoeld waren, zou dat een verschil van een half procent gemaakt hebben. Dat is voor de oppositie nog altijd te weinig om de presidentsverkiezingen te winnen.’

Door zijn slechte aanpak van de economie en de gevolgen van de recente aardbeving kan Erdogan zijn kiezers geen goed rapport voorleggen. Wie stemt vandaag nog voor Erdogan, en vooral: waarom?

Rob Vreeken: De afgelopen jaren waren misschien niet denderend, maar in zijn beginjaren als president heeft Erdogan wel een succesvol beleid gevoerd. Het land kende een economische groei en er werd sterk geïnvesteerd in infrastructuur, openbaar vervoer, vliegvelden en ziekenhuizen. De gezondheidszorg werd beter en het loon van de gemiddelde Turk is gestegen. Veel Turken zijn de regering-Erdogan daar nog altijd dankbaar voor. Mensen zien de huidige economische situatie als een mindere periode, maar geloven wel dat Turkije er weer bovenop komt.

Daarnaast hebben Erdogan en zijn partij, de AKP, de gelovige arbeidersklasse het gevoel gegeven dat ze erbij hoorden, dat ze werden erkend. Dat was lang niet het geval in Turkije. Erdogan heeft bijvoorbeeld het verbod op de hoofddoek in overheidsinstellingen opgeheven, waardoor gelovige meisjes eindelijk naar de universiteit konden gaan.

Heeft Erdogans forse buitenlandpolitiek ook iets te maken met zijn aanhoudende populariteit?

Vreeken: Het klopt dat Erdogan zich de laatste jaren sterk heeft geprofileerd op het wereldtoneel. Hij staat op tegen buitenlandse machten, en speelt daarmee in op het nationalisme van de Turken en hun wantrouwen tegenover Europa. Denk maar aan Erdogans optreden in Davos in 2009, waar hij spreektijd opeiste met de befaamde woorden ‘bir dakika’ (‘geef mij een minuutje’).

Erdogan kwam tijdens zijn verkiezingscampagne 42 uur in beeld. Kemal Kilicdaroglu, de voornaamste oppositiekandidaat, moest het met 42 minuten doen.

In hoeverre kunnen we deze verkiezingen nog beschouwen als democratisch? De pers is voor 95 procent in handen van de regering, en door de draconische socialemediawet wordt het ook daar moeilijker om anti-Erdoganberichten te verspreiden.

Vreeken: Erdogan kwam tijdens zijn verkiezingscampagne 42 uur in beeld. Kemal Kilicdaroglu, de voornaamste oppositiekandidaat, moest het met 42 minuten doen. Selahattin Demirtas, de leider van de Koerdische partij HDP, zit in de gevangenis. De media zijn voor 95 procent gecontroleerd door de staat, en als je iets verkeerds op sociale media plaatst, riskeer je een gevangenisstraf van drie jaar.

Toch kunnen we Erdogan nog geen dictator noemen. De Turkse oppositie heeft zich nog niet uitgelaten over fraude, en erkent dus het democratische karakter van de verkiezingen. Ze moeten natuurlijk wel, want anders ondergraven ze hun eigen geloofwaardigheid.

Erdogan is een autocraat in een systeem dat faalt in democratisch opzicht. De electorale processen worden gedomineerd door de regering. Maar een dictator kan je hem – voorlopig – nog niet noemen.

Erdogan blijft ook populair bij diasporastemmers. In Nederland haalde hij bijna driekwart van de stemmen. België heeft zelfs het hoogste aantal Erdoganstemmers. Hoe valt dat te verklaren?

Vreeken: Daar zijn in de eerste plaats een paar praktische verklaringen voor. Heel veel mensen gaan niet stemmen. Onder Nederlandse Turken was de opkomst bijvoorbeeld maar 45 procent. Daarnaast is de AKP logistiek heel sterk in de mobilisatie van haar kiezers door bijvoorbeeld busreizen naar het stemlokaal.

Bovendien voelen veel Turkse Nederlanders de pijn van de inflatie in Turkije niet. Wanneer ze er op vakantie gaan wisselen ze hun euro’s in voor lira’s en kunnen ze daar riant mee leven. Maar ze snappen niet altijd dat de modale Turk amper nog inkopen kan doen.

Ten laatste is Erdogans populariteit in West-Europa ook identitair te verklaren. Zeker na 9/11 worden mensen van Turkse origine vaak gediscrimineerd en vallen ze terug op hun eigen gemeenschap. Daardoor trekken ze zich op aan een charismatische figuren zoals Erdogan. Het SCP (het Nederlandse Sociaal en Cultureel Planbureau verricht sociaal-wetenschappelijk onderzoek en rapporteert daarover aan regering en parlement, nvdr) bevestigt dat ook. Het gaat dus om push- én pullfactoren.

Turkse jongeren willen gewoon uitgaan en flirten. Van de zeden liggen ze niet wakker.

Maar qua religiositeit valt het best nog mee in Turkije, schrijft u in uw boek. Sterker nog: in Turkije is de islam al jaren aan het afkalven.

Vreeken: Uit peilingen blijkt dat mensen minder naar de moskee gaan, dat de hoofddoek minder wordt gedragen en dat de zeden losser worden. Erdogans plan om een vrome generatie Turken te kweken is mislukt. Ter illustratie: de huwelijksleeftijd blijft stijgen. Turkse jongeren willen gewoon uitgaan en flirten. Van de zeden liggen ze niet wakker. Als Turkije islamitischer zou worden, zou je verwachten dat mensen zich almaar meer aan die regels zouden houden. De AKP heeft misschien wel de politieke hegemonie, maar niet de culturele. Dat heeft Erdogan zelf al grif toegegeven.

De islam speelde overigens ook geen rol tijdens de verkiezingscampagne. In toespraken van de AKP en van Erdogan zelf werd de islam amper aangehaald, en de Koran werd niet geciteerd. Er werd eerder ingespeeld op de Turkse cultuur en traditie.

Was het eigenlijk ooit Erdogans bedoeling om Turkije te islamiseren?

Vreeken: Een culturele islamisering hoorde zeker bij het grotere plan. Denk maar aan de diyanet (het ‘Presidium voor Godsdienstzaken’, dat moskeeën in en buiten Turkije bouwt en nauwe banden onderhoudt met de regering-Erdogan, nvdr) en de islamitische scholen die Erdogan een duwtje in de rug gaf. Maar een staat creëren naar het model van de sharia was nooit de bedoeling. Daar heeft Turkije een te sterke seculiere traditie voor. Daar zou een revolutie van komen.