Olena Zelenska, Oekraïense first lady: ‘Ik wil geen slachtoffer zijn’

Olena Zelenska, de first lady van Oekraïne, werkte net als haar man in de filmindustrie. Vervolgens moest ze leren een hele natie te troosten. Blijft er van haar vroegere leven überhaupt nog iets over?

̒Ik leef nog’, zegt ze. ‘Maar dan wel als een hamster die maar doorrent in zijn rad.’ Sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne, precies een jaar geleden, heeft Olena Zelenska niet meer de tijd om zich af te vragen hoe het met haar gaat.

Uw man Volodymyr Zelensky werd drie jaar geleden president van Oekraïne, en u werd presidentsvrouw. Had u enig idee wat u te wachten stond?

Zelenska: Nee. Natuurlijk wist ik dat er een protocol was dat ik moet volgen. Ik besloot de taak op mijn eigen manier op me te nemen. Ik heb het altijd belangrijk gevonden om onafhankelijk te zijn.

U wilde niet glimlachen en geen aangepaste kleding dragen.

Zelenska: Precies. Bovendien maakte het idee om voortdurend geobserveerd en beoordeeld te worden me bang. Maar ik wist dat dat erbij zou horen.

U had twee jaar om aan uw nieuwe leven te wennen.

Zelenska: En toen kwam de oorlog, en alles veranderde. Werkelijk alles. Het lijkt me nu belachelijk hoe ik vroeger dacht. Sinds februari vorig jaar draait het eigenlijk alleen nog maar om redding. Dat klinkt misschien pathetisch, maar mijn leven draait om het helpen van andere mensen.

Ook uw man?

Zelenska: We proberen elkaar te steunen. Maar ik vrees dat hij mij meer helpt dan ik hem. Hij geeft me kracht als ik bang ben of nerveus word. Dan zegt hij tegen me: ‘Olena, je kunt het. We kunnen het.’ Ik wil hem daarvoor bedanken en ik hoop heel erg dat hem niets overkomt en dat ik hem kan blijven bedanken.

Jullie zijn tijdens de oorlog allebei in Kiev gebleven, maar jullie wonen niet meer samen. Uw man werkt en slaapt op kantoor, u bent bij de kinderen.

Zelenska: In de eerste maanden van de oorlog zagen we elkaar helemaal niet. Het moeilijke is niet de fysieke scheiding. We zijn niet het enige koppel dat even niet dicht bij elkaar woont. Ondertussen kunnen we elkaar ook echt zien.

Hoe vaak lukt dat?

Zelenska: Misschien één keer per week, dan lunchen we samen. Ik zou willen dat het vaker gebeurde, maar dat is niet mogelijk – om veiligheidsredenen. En omdat mijn man non-stop werkt.

Wat is het moeilijkst?

Zelenska: Het verlies van lichtheid. We praten af en toe aan de telefoon. Soms weet ik gewoon niet of ik me daarna echt beter voel. Hij is zo anders dan vroeger. Je kunt niet geloven hoe blij ik ben als ik hem eens aan het lachen maak. Vroeger lachten we zo vaak.

Wat betekent de oorlog voor uw lichaam en geest?

Zelenska: De constante druk maakt iedereen in ons land fysiek en psychisch ziek. Ik ben meter van een therapieprogramma voor getraumatiseerde kinderen in heel Oekraïne. We organiseren een soort kamp voor kinderen die hun ouders, zussen of broers hebben verloren. We zorgen voor mensen die niet meer eten of niets meer kunnen voelen. Maar zelf ben ik er niet veel beter aan toe.

Krijgt u ook psychologische hulp?

Zelenska: Ja, ik ben ook in behandeling. Ik denk niet dat ik daar een geheim van moet maken. Onlangs ging ik naar een dokter, hij stelde een visuele handicap vast. Het is gek, ik ben nu 45 jaar en ik heb nog nooit iets met mijn ogen gehad. Ik denk dat het komt omdat we allemaal de hele tijd naar onze smartphones staren en volgen wat er in ons land gebeurt. We leven ook al een jaar in duisternis. Ofwel valt de stroom uit ofwel zitten we in de kelder.

Soms lijkt het alsof de Russen wachten tot de mensen moe worden van het vluchten naar bunkers of schuilkelders. Dan kunnen ze plotseling toeslaan en meer mensen tegelijk doden. Zoals onlangs in Dnipro gebeurde.

Beginnen de mensen tegen alle rede in alle Russen te haten?

Zelenska: We zien in Rusland geen massaal protest tegen de oorlog. We zien niemand meeleven met de kinderen die sterven in Oekraïne. Maar na elke raketaanval zien we wel talrijke commentaren op sociale media in de trant van ‘Laat ze daar eindelijk allemaal sterven’. Wij waren niet degenen die aanvielen. Wij werden aangevallen en wij worden kapotgemaakt. Volstaat dat als antwoord?

Natuurlijk. Kunt u ’s nachts slapen?

Zelenska: Ik slaap heel moeilijk. Als ik ‘s nachts in bed wakker lig, kijk ik naar mijn zoontje dat naast me ligt te slapen. En als het alarm dan afgaat en mijn kind niet wakker wordt, weet ik niet wat te doen. Moeten we wegrennen? Of moet ik mijn zoontje laten slapen? ‘s Ochtends ben ik soms doodmoe, maar ik moet weer energie uitstralen, werken, anderen motiveren. Weet je wat me opgevallen is? Dat ik nog moeilijk empathie kan voelen. Hoe kan het ook anders?

Kunt u iets doen om even te ontspannen?

Zelenska: Een paar keer per week doe ik aan sport. Ik turn, en soms ga ik wandelen. Dan vergeet ik al de rest even. Ik heb ook geprobeerd om te mediteren. Ik dacht dat het me zou helpen, maar het werkt niet. Mijn man doet ook aan sport, krachttraining. Hij heeft dat nodig, het leidt hem een beetje af.

Vertrouwelingen van uw man zeggen vaak dat zijn doorzettingsvermogen en kracht aanstekelijk zijn. De oorlog duurt nu al een jaar. Raakt ook zijn energie niet stilaan uitgeput?

Zelenska: Eindeloos is zijn kracht niet. Volodymyr is ook maar een mens. Maar daar was hij altijd al goed in, anderen meeslepen. Het is een aangeboren eigenschap, die hem in het leven vaak heeft geholpen. Dat heeft mij altijd gefascineerd. We hebben lang samengewerkt bij de televisie, in een team met andere collega’s. Hij kon erg gekke ideeën hebben. De anderen zeiden dan: ‘Nee, dat kan niet. Dat is onmogelijk. Daar beginnen we niet aan.’ Maar uiteindelijk lukte het toch altijd. Ook toen was hij de laatste die wegging en eigenlijk altijd de eerste die de volgende ochtend op kantoor kwam. Voor ons thuis was dat niet altijd leuk, maar het inspireerde het personeel.

U werkte voor de oorlog als scenarioschrijver. Schrijft u nu nog?

Zelenska: Nee, dat lukt me niet meer. Vroeger bedacht ik bij alles iets grappigs. Ik had een ironische blik op het leven. Dat is nu allemaal weg.

Als u gevraagd werd om een film over uw leven te maken, welke regisseur zou uw voorkeur krijgen?

Zelenska: Ik vind Quentin Tarantino geweldig. Maar serieus, ik heb al veel vragen gekregen voor films en voor biografieën. Ik heb ze allemaal afgewezen.

Waarom?

Zelenska: Ik wil niet het middelpunt zijn van een droevig, dramatisch verhaal. Ik weet niet of u dat begrijpt, maar ik wil niet dat mijn leven later voor een groot publiek wordt uitgesmeerd en dat de mensen medelijden met me zouden krijgen. Ik wil geen slachtoffer zijn.

Soms verlaat u Oekraïne om uw land te vertegenwoordigen op internationale congressen, zoals het Wereld Economisch Forum in Davos, of u bezoekt het Capitool in Washington. Als u weg bent, hebt u dan last van schuldgevoelens?

Zelenska: Ik heb voortdurend een naar gevoel. In Washington bijvoorbeeld, leiden de mensen hun normale leven. Ze zijn niet bang voor harde knallen. Ze kunnen in een vliegtuig stappen en zomaar ergens heen vliegen. Sinds 24 februari is er geen vliegverkeer meer in Oekraïne. Toen ik een paar weken geleden in Davos was, cirkelde er voortdurend een helikopter in de lucht. Dat ergerde me mateloos. Eerst begreep ik niet waarom het me stoorde. Ik wist dat er geen gevaar dreigde. Ergens anders kan ik niet tot rust komen. Bovendien wil ik altijd snel terug naar mijn kinderen.

Hoe gaat het met uw kinderen?

Zelenska: Onze dochter is achttien jaar, onze zoon is tien. Het zijn geen kleuters meer. Ze kijken naar het nieuws, ze begrijpen wat er om hen heen gebeurt. Zoals alle kinderen in Oekraïne moeten ze op de een of andere manier proberen verder te gaan met hun leven. Maar ze hebben het gevoel dat hun leven op pauze staat. En dat vind ik zo vreselijk erg. Ze leven in de constante hoop dat ze weer mogen dromen.

Is er de afgelopen twaalf maanden een moment geweest dat moeilijker was dan alle andere? Misschien de helikoptercrash waarbij de minister van Binnenlandse Zaken is omgekomen, samen met de andere inzittenden en de kinderen van de kleuterschool waarop de brokstukken terechtkwamen? Een aantal van de slachtoffers kende u goed.

Zelenska: Toen het ongeluk gebeurde, was ik in Davos. Ik krijg het meeste nieuws via Telegram, zoals iedereen. Maar mijn man bracht me op de hoogte van het ongeluk. Hij belde me ’s ochtends, hij wilde het me zelf vertellen. Even later moest ik het podium op om deel te nemen aan een discussie over de wederopbouw van Oekraïne. Ik moest me vermannen omdat ik wist dat het belangrijk is om tot een oplossing te komen voor de oorlog.

Wat is uw voorstel voor een oplossing?

Zelenska: De oplossing die wij in Davos hebben voorgesteld is een vredesformule die eerder door mijn man naar voren werd geschoven Tien concrete punten, van nucleaire veiligheid tot het herstel van de territoriale integriteit van ons land. Van energiezekerheid tot de terugkeer van alle krijgsgevangenen en gedeporteerden die op het grondgebied van Rusland worden vastgehouden. Het is momenteel een van onze belangrijkste taken om de wereld te betrekken bij de uitvoering van die vredesformule.

En wat is voor u het belangrijkste?

Zelenska: Voor mij is de humanitaire, menselijke kant het belangrijkst. Zodat ons volk, dat nu over de hele wereld verspreid is, naar huis kan terugkeren. Alle vaders, zonen en dochters aan het front moeten eindelijk thuiskomen. Maar vrede is voor ons geen synoniem voor een staakt-het-vuren. Het is onmogelijk om handen te schudden van diegenen die even geleden onze geliefden of buren hebben vermoord.

Kunt u wennen aan de verschrikkingen?

Zelenska: Soms denk ik dat het kan, omdat er elke dag wel een tragedie gebeurt. Maar dan besef ik weer dat het nooit went, het blijft telkens even erg. Ik kan u niet zeggen wat meer pijn doet, de talloze soldaten die aan het front sterven, de vele burgers die het slachtoffer worden van bommen, of de mensen in de helikopter die ik persoonlijk kende en die ik erg mocht. Mijn man en ik hadden een hoge dunk van Denys Monastyrsky, onze minister van Binnenlandse Zaken. Maar treur ik meer om hem dan om de moeder en haar kind die net aankwamen toen de helikopter neerstortte op die kleuterschool? Nee, dat mag ik niet doen, dat doe ik niet.

U liet zich interviewen door Vogue. De coverfoto van Annie Leibovitz zorgde voor heel wat ophef. Was dat niet precies wat u niet wilde, voor een groot publiek een bepaald beeld van u creëren?

Zelenska: Als je zo’n aanbod krijgt, kun je niet weigeren. Vogue is meer dan alleen glamour, er worden ook teksten over maatschappelijk relevante onderwerpen in gepubliceerd. Ik probeer ook altijd veel mensen te bereiken en te sensibiliseren voor onze situatie. En ik vond het een grote eer om met Annie Leibovitz te mogen samenwerken.

Heeft u de impact van haar foto’s onderschat?

Zelenska: Nee, ik was me ervan bewust dat de foto’s tot controverse konden leiden, ook in mijn land.

In Oekraïne was er kritiek op de coverfoto omdat hij ‘unladylike’ zou zijn. U zit licht voorovergebogen op een marmeren trap, uw handen gevouwen, leunend op uw gespreide benen, uw haren zijn verward, uw voeten staan stevig op de grond, u draagt zwarte instapschoenen. Uw blik is dwingend.

Zelenska: Ik kan echt geen enkele reden bedenken waarom ik er anno 2023 als Oekraïense presidentsvrouw niet dwingend uit zou mogen zien. Ik hoef me niet te verstoppen. De oorlog kan me niet alles afnemen.

Wilde u met die verschijning een politiek statement maken?

Zelenska: Ik heb daar niet zo over nagedacht. Ik wilde gewoon laten zien wie ik ben. En eerlijk gezegd ben ik op dat vlak geen uitzondering in mijn land. Er kwam daarna ook een hashtag, #sitlikeagirl, op Instagram en TikTok. Er waren zelfs jonge meisjes die foto’s van zichzelf maakten in deze pose om te laten zien wie we zijn. Ik heb daar absoluut geen spijt van.

Tijdens uw Amerikareis ging u samen op de foto met Jill Biden, de vrouw van de Amerikaanse president. Was het uw idee dat jullie blauwe en gele schoenen zouden dragen voor de foto? Passend bij de Oekraïense kleuren?

Zelenska: Nee, dat was toeval. De blauwe schoenen pasten gewoon goed bij mijn gele outfit, en Jill droeg toevallig gele.

Denkt u soms na over wat u het liefst zou doen als de oorlog ooit voorbij is?

Zelenska: Ik zou in de auto stappen, alleen, zonder mijn lijfwachten, zonder al die mensen die mij voortdurend begeleiden. Ik rijd gewoon de stad uit. En ik zet de muziek snoeihard. Dan stop ik, ergens waar het mooi is, en staar gewoon naar het landschap. Zo lang ik daar zin in heb. Mijn gsm’s heb ik van tevoren uitgezet, uiteraard.

En daarna komt uw man erbij?

Zelenska: Ja, hij komt erbij.

Vertaling uit Die Zeit.