Oekraïense street artist Gamlet in Brussel: ‘Niemand blijft pacifist als er voortdurend raketten en drones over je hoofd vliegen’

Drie jaar na het begin van de oorlog verovert Oekraïnes bekendste street artist Brussel. Een dag in het spoor van Gamlet Zinkivsky, ambassadeur tegen wil en dank. ‘Kom lekker eens een week in Charkiv zitten, en vertel me dan nog eens hoe hoogstaand de Russische cultuur is.’

Hoe vaak heb ik geloofd dat de oorlog niet zou komen?

Een vluchtige motregen besprenkelt het Schumannplein. Het gezapige gezoem van een hoogtewerker wordt overstemd door een betoging die zich in de schaduw van het Berlaymontgebouw op gang heeft getrokken. Een zestal meter in de hoogte spuit een man zijn boodschap in zwarte graffiti op de voorkant van de European External Action Service (EEAS), Europa’s informele buitenlandministerie. Gehuld in een masker dat aan Batmanschurk Bane doet denken tuurt hij naar de speelse letters die hij zonet op de gevel heeft aangebracht.

Hoe vaak heb ik kunstwerken gewisseld voor drones en warmtekijkers?

Hoe vaak heb ik vrienden verloren aan de frontlijn?

Hoe vaak ben ik wakker geworden of in slaap gevallen onder het geluid van explosies in Charkiv?

Tergend traag zet de hoogtewerker zijn tocht naar de begane grond in. Grijnzend overschouwt het masker het Berlaymontgebouw. Welgeteld drie jaar na het begin van de grootschalige Russische invasie is Gamlet nedergedaald in Brussel.

In het spoor van de bekendste street artist van Charkiv: ‘Humor is de Oekraïense superkracht’

Zoveel kleur

Hamlet Zinkivsky – artiestennaam Gamlet – is in eigen land een soort cultheld. Zijn grillige, mysterieuze graffititekeningen in zwart en wit sieren al vele jaren de muren van zijn geboortestad Charkiv. Zelfs in oorlogstijd vragen stadsgenoten geregeld om een selfie. ‘Ik ontmoette onlangs een soldaat die me vertelde dat hij als kind leerde lezen door de tekstjes onder mijn tekeningen te ontcijferen’, vertelt Gamlet tijdens zijn bezoek aan Brussel.

Sinds het begin van de oorlog is Gamlet tegen wil en dank een ambassadeur voor zijn land geworden. Terwijl zijn stad voortdurend bestookt wordt met raketten, artillerie en drones, blijft hij koppig tekenen. Geregeld reist hij naar steden en dorpen aan de frontlijn om er muren te versieren, zelfs op plekken die nog steeds onder Russisch vuur liggen. De voorbije weken reisde hij rond in Europa om geld in te zamelen en aandacht te blijven vragen voor de Oekraïense zaak. ‘Vervelend werk’, mompelt hij zelf. ‘Het leuke als kunstenaar is dat je ergens aan kunt werken, en je redelijk snel resultaat ziet. Hier moet ik urenlang praten met journalisten en ambtenaren, zonder dat je op voorhand weet dat het iets oplevert.’

Voor de gevel van de EEAS is Gamlet een heel klein beetje van zijn principes afgevallen. Waar hij doorgaans enkel in zwart-wit schildert (en zich enkel in zwart en wit kleedt) staan zijn woorden nu op een muur in de kleur van de Oekraïense vlag. ‘Zoveel kleur’, grinnikt hij, terwijl hij in indrukwekkend tempo twee sigaretten in een retro sigarettenroker oprookt. ‘Ik ben nog maar enkele weken in Europa, en ik ben al helemaal veranderd.’

Russische taal

De oorlog, die voor Oekraïners al in 2014 begon, heeft het persoonlijke leven van Gamlet helemaal overhoop gehaald. Tientallen vrienden zijn ondertussen gestorven of verminkt door de Russische aanvallen. Zijn verloofde, die het land bij het begin van de invasie ontvluchtte, is ondertussen niet langer zijn verloofde.

Zinkivsky veranderde zelfs van taal. Zoals bijna alle inwoners van Charkiv groeide hij op in het Russisch. Pas in 2017 leerde hij echt Oekraïens spreken. ‘Sinds 2022 heb ik de Russische taal uit mijn leven gebannen. Ik wil geen Russische boeken meer lezen, geen Russisch meer spreken, geen Russisch meer horen. Ik wil niets meer gemeen hebben met de Russische soldaten die naar mijn land zijn gekomen om te moorden en te plunderen.’

Ironisch genoeg heeft de oorlog Gamlets internationale bekendheid een enorme boost gegeven. De Belgische regisseur Jan Beddegenoodts spendeerde zelfs 40 dagen in het spoor van Gamlet voor de kortfilm Gamlet. Het is een wonderlijk tijdsdocument over hoe Charkivs bekendste kunstenaar rookt, koffie drinkt, vloekt en vervolgens koppig blijft voortwerken.

Hoe vaak zal de wereld in rivieren van bloed duiken door onverschilligheid die vermomd wordt als het woord ‘pacifisme’?

‘Het eerste wat ik journalisten of documentairemakers probeer duidelijk te maken, is dat je met mooie principes niets bent’, zegt Gamlet. ‘Niemand blijft pacifist wanneer er voortdurend raketten en drones over je hoofd vliegen.’

Zwarte humor

‘In oktober 2022 was ik samen met enkele journalisten en vrijwilligers in een bos in de regio Charkiv. De stank was niet te harden: de Russen hadden er een hoop lichamen van soldaten en burgers gedumpt. Iedereen was enorm aangedaan. Net wanneer we vertrekken, verschijnt plots een hond, die ons aankijkt en vervolgens verder loopt. Waarop ik spontaan zeg: “Er is dan toch misschien iemand die goed ontbeten heeft.”’

Gamlet kijkt me aan, grijnst. ‘Iedereen was geshockeerd. Maar toen we elkaar later die avond opnieuw zagen, vertelden ze dat zulke duistere humor weldegelijk werkt. Het leert je dat je nooit mag opgeven. Als je in dergelijke verschrikkelijke uitzichtloze situatie zulke grappen kunt maken, ben je eigenlijk onverwoestbaar.’

In de documentaire is te zien hoe Gamlet een verroest autowrak in de bijna volledig vernielde frontstad Izjoem versiert. ‘Izjoem is een plek van hevige emoties’, schrijft de kunstenaar in treiterige letters op het wrak. Bij de screening van Beddegenoodts film tekenen enkele tientallen Oekraïners present. Er wordt hardop gelachen om Gamlets harde humor. ‘Onlangs zat ik met een vriend thuis toen ik een Shahed-drone hoorde overvliegen’, vertelt hij. ‘Shit, zei ik tegen mijn vriend. Ik haat het om bezoek te krijgen wanneer ik de afwas nog niet heb gedaan.’

Wanneer hij de vraag krijgt over waarom hij doorzet met grappen maken, haalt hij de schouders op. ‘Dit is mijn manier om met een gruwelijke misdaad om te gaan. Het is mijn superkracht.’

Ook nu nog reist hij geregeld naar plekken als Limansk of Koepiansk, vlak bij de frontlijn, om muren te beschilderen. ‘Het is enorm belangrijk om kunst te blijven maken’, benadrukt hij. ‘Het is goed voor het moreel van de soldaten. Het geeft me de mogelijkheid om geld te verdienen en materiaal aan te kopen voor mijn vrienden die aan de frontlijn zitten. Het is mijn manier om te tonen dat we achter hen staan.’

De zaal verstomt wanneer Gamlet net buiten Charkiv een immens geïmproviseerd kerkhof vol bloemen en Oekraïense vlaggen bezoekt. ‘Ik ben vooral bang voor het lege veld dat ernaast ligt,’ zegt Gamlet, terwijl hij tussen de graven wandelt.

Masker

Serhij Petrov monstert Gamlets werk, vloekt binnensmonds. Petrov, beter bekend onder de artiestennaam Bob Basset, is het brein achter het Bane-achtige masker dat Gamlet draagt. Zijn maskers zijn ondertussen wereldvermaard: Basset maakte onder andere de bekende maskers van de metalband Slipknot. ‘In de jaren negentig leverde ik vrijwel exclusief aan seksshops’, meldt hij. ‘Tijden veranderen.’

Ook Basset is ondertussen volop betrokken in de oorlogsinspanning. Met zijn studio maakt hij maskers voor Oekraïense soldaten met oorlogswonden in het aangezicht. Het is een esthetische en op een vreemde manier ook ironische manier om met het trauma om te gaan.

Gamlets masker is tegelijk ook een statement. ‘Dit is het masker dat alle Oekraïners dragen’, zegt Basset, die zijn stadsgenoot assisteert tijdens het schilderen. ‘Dit is de glimlach die wij Oekraïners allemaal proberen te forceren wanneer een of andere westerling ons vertelt over hoe fantastisch Dostojevski is.’ Een Russische krachtterm die refereert aan het mannelijke geslachtsorgaan volgt. ‘Kom lekker eens een week in Charkiv zitten, en vertel me dan nog eens hoe hoogstaand de Russische cultuur is.’

Hoe vaak heb ik mijn eigen ongelukkige dood als een eerder goed scenario beschouwd?

Hoe vaak heb ik mezelf gerealiseerd dat het onmogelijke doen ons lot is?

Hoe vaak moet ik opnieuw op zoek naar antwoorden op de vragen die niemand durft te stellen?

Begin maart keert Gamlet terug naar zijn thuisstad, die het voorbije jaar steeds vaker onder Russisch vuur lag. ‘Het kerkhof dat ik in de film bezocht is ondertussen dubbel zo groot’, zegt hij, terwijl hij me strak aankijkt. ‘Ze zijn ondertussen aan een vierde lap grond begonnen.’