Oekraïense activist Oleg Sentsov: ‘De revolutie in Oekraïne is nog niet volbracht’

Oleg Sentsov (46) is zonder meer de beroemdste Oekraïense vijand van Moskou. De filmmaker steunde de Maidanrevolutie, werd opgepakt en bracht jaren door in een Russische strafkolonie. Onlangs verkocht hij zijn nieuwe film, Rhino, aan Netflix. Nu neemt hij deel aan schietoefeningen. ‘Voor het geval dat.’

Het leven van Oleg Sentsov mag dan nog geen halve eeuw omspannen, het zou al een aardige film kunnen opleveren.

Een armoedige kindertijd in het Oekraïense Simferopol en een wetteloze jeugd op het puin van de Sovjet-Unie leiden naar een studie economie en een korte carrière als zakenman. De jonge Sentsov wil wat zijn jonge landgenoten op dat moment allemaal willen: veel geld verdienen. Maar algauw volstaat dat voor hem niet meer. Hij heeft grotere dromen, voor zichzelf evengoed als voor zijn land.

Tussen 2012 en 2015 volgen een internationaal gelauwerde film, een revolutie in Kiev, Poetins annexatie van de Krim en een celstraf van 20 jaar. Sentsov wordt van de ene Russische gevangenis naar de andere overgebracht, een reis van 20.000 kilometer eindigt in het Siberische Jakoetië, benoorden de poolcirkel.

Aan de vooravond van de Wereldbeker voetbal in Rusland, in de zomer van 2018, bericht de wereld over Sentsovs gevaarlijk lange hongerstaking. Europese staatshoofden en Hollywoodsterren haasten zich om een spoedige vrijlating te vragen. Het Europees Parlement lauwert hem luttele maanden later met de Sacharovprijs voor de vrijheid van denken en een klein jaar later wordt de activist en filmmaker vrijgelaten in het kader van een gevangenenruil. 35 Oekraïners, ingewisseld voor evenveel Russen.

De ruil is omstreden: het gros van de Oekraïners zijn in 2018 gearresteerde zeelui over wie het Internationaal Zeerechttribunaal oordeelt dat ze sowieso illegaal vastzitten, terwijl bij de Russen Vladimir Tsemach zit, die verantwoordelijk wordt geacht voor het neerhalen van het passagiersvliegtuig MH17 – met 298 doden tot gevolg. Had Sentsovs vrijlating een bittere bijsmaak? ‘Ach, wat wil je’, zegt de regisseur met een diepe zucht. ‘Als ze me hadden voorgesteld om geruild te worden tegen die Tsemach, dan had ik prompt geweigerd. Feit is dat ons niets werd gevraagd. We vermoedden hoogstens dat er iets op til was, maar we wisten niet dat er een deal was gesloten.’

Als hij op 7 september 2019 vrijkomt, belooft Sentsov zich voortaan tot twee dingen te beperken: films maken en leven – een belofte die hij naar eigen zeggen houdt. Eerst maakt hij Rhino af, een prent over een maffiose bende in het Oekraïne van de jaren negentig. De film werd goed onthaald op het Filmfestival van Venetië en zopas zijn de rechten aan Netflix verkocht. Inmiddels werkt Sentsov aan het autobiografische Kai, over een gescheiden man met een midlifecrisis en een zoon met autisme.

Een nieuw land

Sentsov is geboren uit etnisch-Russische ouders op de Krim. Het leven is momenteel vast niet makkelijk voor etnische Russen in Oekraïne. ‘Ik mag dan in bloed en taal Russisch zijn, in de geest ben ik Oekraïens’, antwoordt Sentsov beslist. ‘Bovendien is dat van geen belang. In dit conflict staan geen volkeren tegenover elkaar maar waarden en politieke systemen. Die van West-Europa versus die van de Sovjet-Unie. Het is ingebeelde, oude grootsheid tegenover ploeteren om een nieuwe maatschappij op te bouwen, die rechtvaardiger en inclusiever is, vrijer en democratischer.’

Dat, meent hij, is wat de Maidanrevolutie van 2013-2014 hem heeft geleerd. Drie maanden van demonstraties mondden niet alleen uit in het vertrek van president Viktor Janoekovitsj, ze creëerden ook een nieuw land. ‘Tot die tijd waren we een Russische kolonie, die deed wat Moskou vroeg. Maidan was als een licht in de duisternis. Zonder partijen, leiders of ideologische disputen. We toonden elkaar wat Oekraïne kán zijn en moet worden, een land waarin elke burger telt.’

De revolutie is evenwel niet volbracht. De corruptie tiert welig, de rechtsstaat is ver te zoeken. ‘Je zou zelfs kunnen zeggen dat de geweldenaars die je in Rhino tekeer ziet gaan, nog steeds de plak zwaaien. Een groep oligarchen controleert de economie en heeft machtige politieke connecties. Ze zitten strak in het pak en hanteren geen baseballknuppels meer, maar het nietsontziende graaien is gebleven. Een voorbeeld: SAPO, het hoogste corruptiebestrijdingsorgaan van het land, heeft al anderhalf jaar geen directeur meer. Na afloop van het vijfjarige mandaat van Nazar Kholodnytskyi mislukten alle pogingen om een opvolger te kiezen. De huidige machthebbers willen geen al te onafhankelijke figuur die hen het vuur na aan de schenen legt. In dat soort kwesties kan de EU een veel grotere rol spelen. Brussel en Washington hebben hun frustratie kenbaar gemaakt, maar het moet veel concreter.’

Of het uitblijven van hervormingen hem ontmoedigt? ‘Helemaal niet. Wij, politiek bewuste burgers, bouwen vreedzaam maar vastberaden aan een betere toekomst, in weerwil van de oude machten en van wat Poetin behaagt. Als dat betekent dat we opnieuw op straat moeten komen of ons militair moeten verzetten tegen buitenlandse agressie, dan is dat maar zo. Vrede is het hoogste goed, maar niet tot elke prijs. Daarom hou ik nu al geruime tijd schietoefeningen.’

Pontius Pilatus

Het zijn stoere woorden, maar van een man als Sentsov zou het tegendeel verbazen.

Zelfs toen hem twintig jaar celstraf boven het hoofd hing en zijn Russische ondervragers gewaagden van ‘hooguit zeven jaar’ als hij een van de nieuwe Oekraïense politici aanwees als opdrachtgever voor zijn zogenaamde terroristische daden, zwichtte hij niet. Wel integendeel. Op de slotrede van zijn proces in het Russische Rostov aan de Don, in augustus 2015, citeerde hij uit Michail Boelgakovs De meester en Margarita: ‘Pontius Pilatus zat jarenlang op de maan zijn daden te overdenken. Toen hij vergiffenis kreeg, zei hij tegen Jezus: “Weet je, je had gelijk, de ergste zonde op aarde is lafheid.”‘ Sentsov richtte zich vervolgens tot de rechter en zei dat hij Pilatus bijviel. ‘Een deel van de Russische bevolking weet heel goed wat er gebeurt, maar die mensen zijn bang. Ze hebben geen hoop op verandering. (…) En dus houden ze zich muisstil. Wel, ook wij hadden een crimineel bewind, maar we zijn ertegen in verzet gekomen. (…) En we hebben uiteindelijk gewonnen. Dat gaat bij jullie ook gebeuren, vroeg of laat.’

Waar het op aankomt, meent de filmmaker, is te leven zonder angst. Het is een motto dat hem tijdens de gevangenisjaren goed van pas is gekomen. ‘Ik wil niet flauw doen: natuurlijk is het moeilijk. Valselijk beschuldigd worden, martelingen ondergaan, gigantisch onder druk worden gezet. Bovendien, die jaren zijn mij ontstolen – ik had volstrekt geen inbreuk gepleegd op de Oekraïense wetten. Toen Moskou luttele maanden na Maidan mijn geboorteregio, de Krim, bezette, probeerde ik louter onze soldaten en activisten te helpen met informatie en voedsel. Mijn arrestatie, kidnapping en schijnproces toonden waartoe Poetin bereid was om activisten het zwijgen op te leggen. Minstens 130 Oekraïners kwijnen tot op vandaag weg in Russische gevangenissen.’

Goelag Archipel

Of daar veel is veranderd sinds Aleksandr Solzjenitsyns boek De Goelag Archipel? ‘In materiële termen vast wel, maar het fundament is hetzelfde: alles is erop gericht om angst in te boezemen, je onderuit te halen. Ik sterkte mezelf met de gedachte dat ik in mijn hoofd vrij was en zou blijven. En dat ik nu eindelijk tijd had, om veel te lezen, te schrijven, na te denken. Zo heb ik drie scenario’s en een roman voltooid (De Engelse vertaling, Life Went on Anyway, verscheen in 2019, nvdr).

‘Je moet blijven vechten. Wie opgeeft, is verloren. Het is met die gedachte dat ik in hongerstaking ben gegaan. Ik wilde dat de wereld hoorde van het onrecht dat mij en tientallen andere Oekraïners was aangedaan. En welk moment was geschikter dan de Wereldbeker voetbal? Uiteindelijk heb ik het 144 dagen volgehouden. Dat is lang, ja, maar ik ben er alleen mee gestopt omdat ze van plan waren me gedwongen te voeden. En ik nam me voor om flink aan te sterken en het daarna opnieuw te doen. Maar toen kwam de gevangenenruil.’

Roemrijk verleden

De jaren van detentie hebben Sentsov ook veel over Rusland geleerd. ‘Wellicht vertel ik je niets nieuws, maar ik zag daar hoe beangstigend effectief propaganda is. Bestook mensen twintig jaar lang met een antiwesters discours waarin je het eigen land als slachtoffer afschildert en Europa als de agressor, en heel veel mensen geloven dat. Ook het idee van een roemrijk verleden waarin de Russische natie eeuwenlang wereldwijd respect afdwong, gaat erin als zoete koek. Vooral bij de sociaal zwaksten, die hun persoonlijke misère wegdrukken en verlichten met gevoelens van collectieve trots. Verwondert me dat? Nee, ik heb het altijd geweten maar nooit eerder zo intens beleefd.’

Sentsov was een van de tientallen Oekraïense filmmakers, schrijvers, journalisten en kunstenaars die op 13 februari de dringende internationale oproep tot vrede in het land ondertekenden. Hij is erg blij met de grote westerse aandacht voor de Russische agressie. ‘Toen president Volodymyr Zelensky eind vorige maand sussend reageerde op de Amerikaanse waarschuwing van een potentiële Russische invasie, was ik oprecht geschokt. En veel Oekraïners met mij. Wat stond die man daar te bazelen dat zulks slecht nieuws was voor het investeringsklimaat in ons land?’

Oekraïne verkeert al acht jaar in oorlog en de mensen hadden niet echt het gevoel dat de EU daar heel erg van wakker lag, zegt Sentsov. ‘Kijk naar de Russische annexatie van mijn geboorteregio: de Europese sancties tegen Rusland waren niet verregaand. Nu het Westen ons eindelijk ernstig neemt en Oekraïne probeert bij te staan, verwacht ik niet dat onze president de hele kwestie relativeert. Als we uitzicht krijgen op een kans om erbij te horen, dan mogen we die niet missen, toch? Laat dit duidelijk zijn: EU-lidmaatschap is ons logische streefdoel. In tegenstelling tot Rusland verschillen we qua mens- en wereldbeeld helemaal niet van de rest van de Europeanen. Ik kan het weten. In de voorbije jaren heb ik veel gereisd en met erg veel mensen gesproken. Wat me altijd weer opviel, was hoeveel we met elkaar deelden.’