Nucleaire dreiging: wat als Poetin de knop indrukt?
Hoe groot is de kans dat de oorlog in Oekraïne leidt tot een kernoorlog in Europa? En wat zouden dan de gevolgen zijn?
Wie heeft de grootste rode knop? In januari 2018 was het nog een onderwerp van een verhitte discussie tussen Amerikaans president Donald Trump en de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un. Bovendien, zo stelde Trump, had hij de knop om nucleaire wapens te lanceren voortdurend binnen handbereik.
Voorlopig heeft Vladimir Poetin nog niet uitgeweid over de grootte van de Russische lanceerknop. Hij laat er evenwel geen twijfel over bestaan dat hij die knop binnen handbereik heeft. Tijdens zijn bizarre speech bij de annexatie van de vier Oekraïense regio’s Donetsk, Loehansk, Zaporizja en Cherson alludeerde Poetin in de protserige Sint-Joriszaal van het Kremlin eens te meer op het gebruik van kernwapens. Daarbij zei hij dat de Amerikaanse atoomaanval op Hiroshima en Nagasaki op het einde van de Tweede Wereldoorlog ‘een precedent heeft gecreëerd’. Een week daarvoor had Poetin al gezegd dat de Russische kernwapens ‘op bepaalde gebieden nog moderner zijn dan die van de NAVO-landen’ en Rusland ‘alle middelen die het ter beschikking heeft’ zal gebruiken om zich te verdedigen. ‘Dit is geen bluf’, benadrukte Poetin, wat ironisch genoeg vaak een formulering is van mensen die bluffen.
Zeker als Rusland meerdere kernwapens tegelijk zou afschieten, zou ik er niet op hopen dat het rakettenschild ons beschermt.
Tom Sauer, professor internationale politiek (UAntwerpen)
Het Russische regime herinnert zijn publiek er sinds het begin van de oorlog aan dat Rusland een nucleaire grootmacht is. Aan het begin van de oorlog dreigde Poetin er al mee dat landen die tussenbeide zouden durven te komen gevolgen zouden ondervinden ‘die groter zijn dan wat ze ooit hebben meegemaakt’. Eind april waarschuwde buitenlandminister Sergej Lavrov de wereld dat het risico op een kernoorlog niet onderschat mocht worden. Ook voormalig president Dmitri Medvedev, tegenwoordig vicevoorzitter van de Russische Veiligheidsraad, benadrukte de voorbije maanden meermaals dat Rusland ‘het recht heeft zichzelf te verdedigen’ met nucleaire wapens als het voort-bestaan van de Russische staat in gevaar is. De meest expliciete bedreiging kwam van Ramzan Kadyrov, de pafferige Tsjetsjeense leider, die openlijk opriep om een (kleinschalig) nucleair wapen te gebruiken. Zelfs als het Kremlin de uitspraken van de overenthousiaste Kadyrov snel onder de mat probeerde te vegen, lijkt zijn verzuchting te suggereren dat kernwapens voor een deel van het regime een theoretische mogelijkheid zijn.
Meer dan een bom
Te midden van al dat nucleaire spierballengerol dreigen we te vergeten dat kernwapens niet zomaar een grote bom zijn. Little Boy, de bom die in 1945 op Hiroshima werd gegooid, was zo’n 1500 maal krachtiger dan het krachtigste conventionele wapen dat Amerika momenteel in zijn arsenaal heeft. Die Hiroshima- bom was evenwel een uraniumbom van de eerste generatie. In vergelijking met de daaropvolgende generaties kernwapens is Little Boy nauwelijks meer dan een voetzoeker.
Kernwapens bestaan vandaag in alle maten en vormen. Waar de Hiroshima-bom het equivalent was van zo’n 15 kiloton (een kiloton is duizend ton of een miljoen kilo) dynamiet, waren de kernwapens die Pakistan en India in 1998 testten goed voor respectievelijk 40 en 45 kiloton. Noord-Korea, het laatste land ter wereld om aan te kondigen dat het kernwapens heeft ontwikkeld, testte in 2017 een kernbom van om en bij de 150 kiloton. De Dong Feng 5, het krachtigste Chinese kernwapen, heeft een geschatte lading van 5 megaton (een megaton is duizend kiloton, dus een miljoen ton of duizend miljoen kilo). Castle Bravo, het zwaarste wapen dat Amerika ooit heeft getest, is goed voor 15 megaton. De zwaarste kernbom die de Sovjet-Unie ooit heeft getest, de zogenaamde Tsar Bomba, was goed voor een ontploffing van 50 megaton en was dus maar liefst 3333 keer sterker dan de bom op Hiroshima. De kracht van die ontploffing was zo zwaar dat er 900 kilometer verder nog vensters sneuvelden. Later ontwikkelde de Sovjet-Unie zelfs een Tsar Bomba van maar liefst 100 megaton.
Dat Russische kernwapens krachtiger zijn dan de Amerikaanse past volledig binnen de Mutually Assured Destruction- logica van de Koude Oorlog. De wetenschap dat beide kanten elkaar volledig kunnen vernietigen moest er toen voor zorgen dat geen kernmacht er ooit aan zou denken zijn kernwapens tegen een andere kernmacht in te zetten. Om een gelijk speelveld te creëren, mochten de Sovjets toen grotere kernbommen bezitten. ‘Raketlanceringssystemen waren toen nog een stuk primitiever’, zegt Johan Gallant, professor wapensystemen en ballistiek van de Koninklijke Militaire School. ‘Er bestonden nog geen geleidingssystemen zoals GPS. Daardoor was het moeilijker om goed te richten. De minste fout bij de lancering kon ervoor zorgen dat een raket kilometers naast zijn doel viel. Omdat de Sovjet- raketsystemen minder nauwkeurig waren dan de Amerikaanse, mochten de Russen dat compenseren door een grotere nucleaire lading op hun wapensystemen te zetten. Voor ons klinkt dat absurd en cynisch, maar tijdens ontwapeningsonderhandelingen zoals SALT en START werden de types en het aantal raketten als het ware afgewogen op een weegschaal om beide kanten evenveel kans te geven om de andere kant te vernietigen.’
Rusland heeft momenteel het grootste kernarsenaal ter wereld. Volgens de database van het Stockholm International Peace Research Institute omvatte het Russische kernarsenaal in januari 2022 maar liefst 4477 actieve kernkoppen. 1588 van die kernkoppen staan gemonteerd op langeafstandsraketten of bevinden zich in militaire basissen vanwaar ze gelanceerd kunnen worden. De Verenigde Staten hebben een actief arsenaal van ‘slechts’ 3708 kernwapens en houden er 1744 gevechtsklaar. Sinds het einde van de Koude Oorlog zijn de arsenalen wel spectaculair teruggedrongen. In 1986 beschikten de Sovjet-Unie en Amerika nog over respectievelijk 40.159 en 23.317 kernwapens.
Als er ooit een kernwapen wordt af- geschoten, zal de Amerikaanse satelliet- en radartechnologie er wellicht snel in slagen om de lancering te detecteren. Het slechte nieuws is dat het dan eigenlijk al te laat is. Een intercontinentale raket overbrugt de afstand tussen Moskou en Washington in ongeveer een uur. Voor Brussel gaat het vermoedelijk over ongeveer twintig minuten. Dat is nauwelijks genoeg tijd om zijn leven te beteren, laat staan om een stad te evacueren. Het zogenaamde NAVO- rakettenschild zal er vermoedelijk niet in slagen om een kernaanval te neutraliseren. ‘Die wapensystemen staan technologisch niet op punt’, zegt Tom Sauer, die zich als professor internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen verdiept in kernwapens. ‘Zeker als Rusland meerdere kernwapens tegelijk zou af- schieten, zou ik er niet op hopen dat het rakettenschild ons beschermt. Ik stel voor dat we het niet uitproberen.’
Salamitechniek
Er zijn ruwweg drie manieren om een kernbom ‘ter plekke’ te brengen. Er zijn kernbommen die per vliegtuig gedropt worden. Dat was het geval bij Hiroshima en Nagasaki, maar ook de tactische kernwapens die op de luchtmachtbasis van Kleine Brogel liggen, zijn ontworpen om per F-16 vervoerd te worden. Er zijn natuurlijk de Intercontinentale Ballistische Raketten: langeafstandsraketten die, vergelijkbaar met een ruimteraket, verticaal worden afgeschoten en dus ook verticaal neerkomen. Kernwapens kunnen ook gemonteerd worden op kruisraketten: raketten die min of meer horizontaal vliegen, zoals de Russische Kalibr. En dan zijn er nog de bijna mythische onderzeeërs, die ongezien kunnen navigeren en met een afstandsraket een nucleaire kernkop kunnen afschieten.
Het gebruik van nucleaire wapens zet dingen in gang die niemand kan voorspellen of controleren.
Johan Gallant, professor wapensystemen (Koninklijke Militaire School)
Elke vorm van aflevering zorgt voor operationele uitdagingen. Gallant acht het gebruik van vliegtuigen om kernwapens te droppen zoals in de Tweede Wereldoorlog ‘uitgesloten’. ‘Doorgaans bereikt het vliegtuig zijn doel niet omdat de kans groot is dat het wordt neergehaald. Vliegtuigen zijn tegenwoordig bewapend met kruisraketten of geleide wapens, die op veilige afstand van het doel gelanceerd worden.’ Ook langeafstandsraketten hebben heel wat operationele complicaties. ‘De Russen en de Amerikanen weten van elkaar waar die intercontinentale raketten staan opgesteld’, zegt Sauer. ‘Dat zijn sitting ducks: doelwitten die niet kunnen bewegen en dus relatief gemakkelijk kunnen worden uitgeschakeld. Een groot deel van de intercontinentale raketten heeft de bedoeling om de intercontinentale raketten van de vijand uit te schakelen.’
Het dient gezegd dat Lavrov, Medvedev en Poetin met hun uitspraken min of meer de Russische militaire doctrine volgen, die stelt dat Rusland kernwapens mag inzetten ‘als het voortbestaan van de staat bedreigd wordt’. Toch voelden Amerikaanse officials zich genoodzaakt om te reageren. Voormalig CIA-directeur en viersterrengeneraal David Petraeus gaf al aan dat Amerika bij een Russische kernaanval op Oekraïne het Russische leger in Oekraïne zou aanvallen. Jake Sullivan, Amerika’s nationale veiligheidsadviseur, verzekerde dat een kernaanval ‘catastrofale gevolgen’ voor Rusland zou hebben. En ook Joe Biden ging afgelopen weekend vol op het orgel door te stellen dat de kans op een nucleair armageddon sinds de rakettencrisis van 1962 nooit groter was.
Er zijn evenwel geen concrete aanwijzingen dat Rusland ernstig een kernaanval overweegt. Afgelopen week signaleerden de Amerikaanse inlichtingendiensten dat ze geen directe aanwijzingen hebben dat Rusland bezig zou zijn met een kernwapen. Ook in België zien de veiligheidsdiensten voorlopig geen reden tot onmiddellijke ongerustheid. Sinds het begin van de Russische invasie eind februari heeft het Crisiscentrum een expertengroep die de nucleaire risico’s inschat. Dat gaat zowel over de risico’s op een incident bij een Oekraïense kerncentrale, als over de mogelijke inzet van kernwapens. Ook binnen die expertengroep wordt geen rekening gehouden met een acute nucleaire dreiging voor België.
Sauer benadrukt dat de totale nucleaire oorlog vooralsnog niet voor morgen is. Als het ooit gebeurt, zal het vermoedelijk in stappen gaan, volgens wat Sauer de ‘salamitechniek’ noemt. ‘Rusland gaat niet plots een kernbom op Kiev gooien’, aldus Sauer. ‘Het zal eerst proberen om onze kritische infra- structuur aan te vallen, zoals de gasleidingen in de Oostzee die tot ontploffing werden gebracht. Als Poetin echt bereid zou zijn om kernwapens in te zetten, is het meest logische om eerst een ondergrondse test te houden. Daarmee geef je het signaal dat je kernwapens werken. Als dat onvoldoende blijkt, is het misschien tijd voor een bovengrondse test, geheel met de kenmerkende paddenstoelwolk. Als dat gebeurt, vermoed ik dat veel westerse leiders toch een beetje zenuwachtig zullen worden.’
Teken van zwakte
In militaire kringen wordt het verschil gemaakt tussen tactische en strategische opdrachten. Bij een tactische opdracht probeert een leger een voordeel in een gevechtssituatie te verwerven. Bij een strategische opdracht is het doel om een doorbraak in bredere zin te veroorzaken, en een tegenstander politiek onder druk te zetten. Een soldaat die een brug opblaast, vervult bijvoorbeeld een tactische opdracht; de aanslag op de Nord Stream-leiding is dan weer een voorbeeld van een strategische opdracht.
Tot op heden zijn kernwapens alleen maar strategisch ingezet. De bommen op Hiroshima en Nagasaki werden gegooid om het moreel van de Japanse bevolking te breken en het regime tot capitulatie te dwingen. Maar tijdens de Koude Oorlog werd aan beide kanten van het IJzeren Gordijn nagedacht over hoe kernwapens ook op het slagveld konden worden ingezet. Michal Onderco, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Erasmusuniversiteit van Rotterdam, ziet enkele theoretische mogelijkheden waarop Rusland nucleaire wapens zou kunnen inzetten. ‘Rusland zou bijvoorbeeld een bom kunnen laten vallen op een onbewoond gebied, zoals het welbekende Slangeneiland in de Zwarte Zee’, aldus Onderco. ‘Het zou ook een kleinere kernkop op grote hoogte tot ontploffing kunnen brengen, bijvoorbeeld boven de Zwarte Zee. Het idee achter zo’n demonstratief gebruik is intimidatie. Het is een manier om vooral het Westen onder druk te zetten om Oekraïne niet langer met wapens te bevoorraden.’
Militaire experts zijn het erover eens dat de Russische kernwapendreiging een teken van zwakte is, dat geen militaire oplossingen biedt. Rusland kampt in Oekraïne met een tekort aan capabele manschappen, slecht onderhouden legermaterieel en de slechte coördinatie tussen de verschillende eenheden. Geen van die problemen worden opgelost met kernwapens. ‘Eigenlijk is het hele idee om kernwapens op het slagveld in te zetten verouderd’, zegt Alex Wellerstein, wetenschapshistoricus aan het Stevens Institute of Technology en de ontwikkelaar van Nukemap, een computerprogramma dat de impact van een kernwapen simuleert. ‘Die plannen gingen ervan uit dat de Russen of de Amerikanen met grootschalige, gegroepeerde tankformaties zouden aanvallen. Maar zo worden oorlogen tegenwoordig niet meer gevoerd. Het is niet voorzien op de typische partizanen- of guerrillatechnieken die nu vaak worden gebruikt. In de oorlog in Oekraïne is de frontlijn meer dan duizend kilometer lang, waardoor je eigenlijk nooit een grote concentratie van Oekraïense troepen krijgt.’
En er is natuurlijk ook de vraag of die wapens het zullen doen. In Moskou doet, geïnspireerd door de povere prestaties van het Russische leger tijdens de ‘speciale militaire operatie’, sinds maart de grap de ronde dat ook het nucleaire materieel niet werkt, maar dat niemand de moed heeft om het tegen Poetin te zeggen. Los van het feit dat rondzingende grappen geen basis horen te zijn voor strategisch beleid, is het een scenario waarmee wel degelijk rekening wordt gehouden. Het Russische conventionele wapenmateriaal blijkt door gebrekkig onderhoud en technische manco’s niet altijd naar behoren te werken. Sowieso is een deel van het materieel verouderd. Tot voor kort werkten de Amerikaanse langeafstandsraketten nog met floppy disks.
Johan Gallant benadrukt dat honderd procent betrouwbaarheid in militaire termen niet bestaat. ‘De technische uitdagingen zitten vooral in de raketaandrijving’, aldus Gallant. ‘Zeker de oudere ballistische raketten, die nog op vloeibare brandstof werken, vertonen geregeld defecten. Bovendien kan de vijand de moderne geleidingssystemen verstoren.’ Ook Wellerstein waarschuwt dat elke lancering onzekerheden met zich meebrengt. ‘We weten niet wat er gebeurt als er op de rode knop wordt geduwd’, aldus Wellerstein. ‘Een absolute topingenieur die het kernwapenarsenaal van het Amerikaanse leger mee beheert, gaf ooit met zoveel woorden toe dat hij er niet zeker van is of het daadwerkelijk zal werken. Alle aparte onderdelen van een kernwapen zijn wel eens getest, maar er is nog nooit een volledige systeemtest gebeurd. We hebben nog nooit een intercontinentale raket met een kernkop erop getest. We hebben nog maar één keer getest of een lancering vanuit een nu- cleaire onderzeeër überhaupt werkt.’
Afschrikking
Te midden van alle oplopende spanningen zouden we bijna vergeten dat kernwapens eigenlijk niet ontwikkeld worden om ingezet te worden. Landen die ‘nucleair gaan’, doen dat toch vooral vanwege het afschrikkingseffect. Ook Rusland huldigt – ondanks het voortdurende nucleaire gehijg – het principe dat de nucleaire oorlog niet gewonnen kan worden en dus ook niet gevochten mag worden.
Elke kernmacht speelt het afschrikkingsspel op zijn eigen manier. Het ene uiterste is Noord-Korea, dat voortdurend van de daken schreeuwt dat het over kernwapens beschikt en dus ernstig moet worden genomen. Het tegenovergestelde van die aanpak is Israël, dat niet eens erkent dat het kernwapens heeft. Dat Rusland de voorbije jaren de wereld er geregeld aan herinnerde dat het over kernwapens beschikt, wijst erop dat minstens binnen Rusland de indruk bestaat dat zijn dreigementen niet ernstig worden genomen. ‘Het gaat er allemaal over of je andere landen ervan kunt overtuigen dat je bereid bent te reageren’, zegt Wellerstein. ‘Het is een soort psychologisch spel: hoe geloofwaardig zijn je dreigementen? Niemand twijfelt eraan dat Amerika kernwapens inzet als Rusland morgen een atoombom op Washington gooit. Maar niemand gelooft dat Amerika kernwapens inzet als Rusland de Amerikaanse verkiezingen beïnvloedt. Niemand weet exact waar de lijn ligt.’
Wat wel vaststaat, is dat de inzet van kernwapens – hoe beperkt ook – onmiddellijk tot reacties zal leiden. Johan Gallant is formeel: ‘Het idee dat kernwapens tactisch ingezet kunnen worden, is onzin. Elk kernwapen dat wordt ingezet, heeft strategische ge- volgen. Het gebruik van nucleaire wapens zet dingen in gang die niemand kan voorspellen of controleren. Als er bij dit conflict kernwapens worden ingezet, verandert dat de wereld.’ En die wereld zal Rusland zelfs bij een demonstratieve inzet van kernwapens niet beter gezind zijn. ‘Rusland heeft nu nog redelijk wat steun bij het Zuiden’, zegt Michal Onderco. ‘Die landen zijn niet bereid om mee te doen met de sancties tegen Rusland. Die steun zal verdwijnen als Rusland kernwapens gebruikt. Als Rusland kernwapens gebruikt, zal het economisch en politiek totaal geïsoleerd worden.’ Onderco wijst erop dat ook China fel gekant is tegen de inzet van kernwapens. ‘China heeft er geen enkel belang bij dat het nucleaire taboe sneuvelt’, benadrukt Onderco. ‘Dat zou ervoor zorgen dat er ook in Oost-Azië landen zullen gaan overwegen om kernwapens te ontwikkelen. Dat wil China absoluut vermijden.’
Het is ook maar de vraag of het inzetten van kernwapens de Russische strijd ten goede komt. Het is duidelijk dat Rusland het nu al moeilijk heeft om soldaten naar het front te krijgen. Het vooruitzicht dat ook zij slachtoffer kunnen worden van de fall-out die gepaard gaat met de inzet van een kernwapen, is niet bepaald een motivatie om toch nog dienst te nemen. ‘Rusland hoopt het Westen te intimideren, zodat het stopt met Oekraïne te bewapenen’, zegt Onderco. ‘Er is geen reden om aan te nemen dat dat zal ge- beuren. Integendeel, de kans bestaat dat het het Westen alleen maar zal motiveren om Oekraïne nog meer te steunen.’
Het is een totaal waanbeeld dat we Poetin een waardige exit moeten bieden.
Alex Wellerstein, wetenschapshistoricus (Stevens Institute of Technology)
Kernmachten verliezen oorlogen
Over het algemeen wordt aangenomen dat kernmachten overgaan tot het gebruik van kernwapens als ze zich ‘existentieel bedreigd’ weten. Poetins recente speeches, waarin hij het Westen ervan beschuldigt de Russische cultuur te gronde te willen richten, laten minstens doorschemeren dat hij de oorlog in Oekraïne ziet als een existentiële strijd. Maar is dat echt zo? Onderco heeft zo zijn twijfels. ‘Zolang het Westen zijn doelen beperkt tot het bevrijden van Oekraïne, is Rusland niet in zijn bestaan bedreigd. Oekraïne heeft niet de ambitie om Russisch grondgebied te veroveren.’ Onderco waarschuwt wel voor de gevaren van een al te voortvarend tegendiscours. ‘Het heeft voor westerse leiders geen enkele zin om te zeggen dat je Rusland fundamenteel wilt verzwakken of een staatsgreep wilt veroorzaken. Op die manier versterk je alleen het Kremlin.’
Finaal komt het neer op hoe we Vladimir Poetin inschatten. Denken we dat hij een irrationele gek is die vastzit in een bubbel van historisch revanchisme? Of maken we de inschatting dat hij ondanks alles een rationele leider is die in de eerste plaats gericht is op zelfbehoud?
Het is natuurlijk zo dat mensen niet altijd rationeel handelen. Of het nu ongezond eten, te weinig slapen of supporteren voor Anderlecht is: iedereen maakt weleens keuzes die aantoonbaar schadelijk zijn voor de eigen fysieke en geestelijke gezondheid. Op dezelfde manier nemen ook rationele leiders soms beslissingen die gebaseerd zijn op gebrekkige informatie en een verkeerd begrip van de situatie. Het is onwijs om te beweren dat Poetin het nooit zal aandurven om een kernwapen in te zetten.
Maar tegelijk zijn er meer dan genoeg redenen om aan te nemen dat Poetin geen irrationele gek is. Tot nu toe lijkt het gros van zijn beslissingen gericht op zijn eigen zelfbehoud. Poetin nam de beslissing om een grootschalige invasie in Oekraïne te starten vanuit de stellige overtuiging dat Oekraïne nauwelijks zou terugvechten, en het Westen niet bereid zou zijn om Oekraïne te steunen. Lange tijd heeft hij de Russische bevolking voorgehouden dat de oorlog snel voorbij zou zijn, en ze geen last van de oorlog zouden ervaren. Ondanks een chronisch personeelstekort besliste hij pas eind september om te mobiliseren. Zelfs de vernederende aanval op de Krimbrug van afgelopen weekend, het meest tastbare symbool van Poetins politieke erfenis, deed hij af als een terreuraanslag: een krasse kwalificatie, maar geenszins een reden om nucleaire wapens in te zetten. De grootschalige raketaanvallen die Rusland op maandagochtend lanceerde op burgerdoelwitten zijn een afgrijselijke oorlogsmisdaad, maar komen nog niet in de buurt van wat een kernaanval zou betekenen.
We zouden bijna vergeten dat nucleaire wapens er niet toe hebben geleid dat kernmachten geen smadelijke militaire nederlagen meer lijden. Amerika werd vernederd in de Vietnamoorlog, maar gebruikte geen kernwapens. Zowel Amerika als de Sovjet-Unie probeerde tevergeefs Afghanistan onder de knoet te krijgen, en toch werd het gebruik van kernwapens nooit overwogen. In alle voorgaande gevallen besloten de leiders van die kernmachten plots dat het welletjes was geweest, mompelden ze iets in de trant van ‘missie geslaagd’ en trokken ze hun legers terug. Dat scenario is in Oekraïne veel waarschijnlijker dan het vooruitzicht van een nucleair armageddon. ‘Het is een totaal waanbeeld dat we Poetin een waardige exit moeten bieden’, zegt Wellerstein. ‘Poetin is niet op zoek naar een uitweg. Er zijn duizend manieren waarop hij op gelijk welk moment deze oorlog kan beëindigen. Zelfs na alle spectaculaire verliezen eist Rusland nog steeds dat Oekraïne gewoon capituleert. Deze oorlog kan pas eindigen wanneer Poetin dat beslist.’
