Weinig mensen kennen het verhaal van Noor Inayat Khan. De Indiaas-Amerikaanse moslima opereerde als Britse geheim agente in het door de nazi’s bezette Frankrijk. Precies 75 jaar geleden, op 13 september 1944, overleed ze in een Duits concentratiekamp.
‘Liberté!’ Vrijheid: dat was volgens de overlevering haar laatste woord voor de nazi’s haar op 13 september 1944 doodschoten in het concentratiekamp van Dachau. Tien maanden lang hadden ze haar gefolterd. Tevergeefs: Noor Inayat Khan weigerde tot op het einde om enige informatie te onthullen.
De Tweede Wereldoorlog was een nooit geziene slachtpartij, waarbij meer dan 60 miljoen mensen het leven lieten. Enkele militaire vernieuwingen deden hun intrede: radardetectoren, straalmotoren voor vliegtuigen en, op het einde van de oorlog, uiteraard ook de atoombom. Daarnaast maakten alle strijdende partijen zoals altijd ook gebruik van meer klassieke middelen zoals spionage, geheime operaties, infiltraties en verraad.
Churchills geheime leger
Noor Inayat Khan maakte deel uit van de ‘Special Operations Executive’. Die geheime organisatie werd tijdens de oorlog opgericht door de Britse regering. Haar opdracht bestond erin om in het door de nazi’s bezette Europa hulp te bieden aan lokale verzetsbewegingen, sabotageacties te plegen en guerrilla-acties te ondernemen. Of, om toenmalig Brits premier Winston Churchill te citeren, ‘Europa in vuur en vlam te zetten’. De SOE werd niet toevallig ook ‘Churchills geheime leger’ genoemd. De organisatie had meer dan 13.000 mensen in dienst, onder wie 3200 vrouwen.
Inayat Khan is van gemengd Indiaas-Amerikaanse afkomst. Haar vader, Inayat Rehmat Khan Pathan is in India opgegroeid, maar verhuist in 1910, rond zijn 28e, naar de VS. Hij reist er rond als muzikant en geeft lezingen over het soefisme, dat hij als een boodschap van liefde, harmonie en schoonheid omschrijft. Het ‘blind opvolgen van enig religieus boek’, zo verkondigt hij, maakt mensen ‘zielloos’.
Tijdens een van die lezingen ontmoet hij de Amerikaanse Ora Ray Baker, met wie hij in 1913 trouwt. Zij verandert daarbij haar naam in Ameena Begum. Het koppel woont de daaropvolgende jaren in Londen, Moskou en Parijs. Dochter Noor wordt in 1914 in Moskou geboren, later volgen nog twee zonen en een dochter.
In Parijs volgt Noor lessen muziekcompositie bij de gerenommeerde dirigente Nadia Boulanger en studeert ze kinderpsychologie aan de Sorbonne. Ze schrijft ook kinderverhalen voor magazines en kranten onder de naam Nora Baker.
Eerste vrouwelijke agente
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vlucht Noor Inayat Khan samen met haar familie uit Frankrijk. Via Bordeaux trekt het gezin naar Engeland. Ondanks haar pacifistische opvoeding en overtuiging meldt Noor zich al in 1940 bij het leger.
Ze begint haar militaire carrière als een radio-operator in een trainingskamp, maar dat werk verveelt haar snel. Ze vraagt een overplaatsing aan en trekt zo de belangstelling van de SOE, die haar rekruteert. Dankzij haar radiovaardigheden en haar uitstekende kennis van het Frans wordt ze als een waardevolle aanwinst beschouwd. Enkele collega’s uiten wel hun twijfels wanneer Noor als veldagent wordt benoemd. Officier Frank Spooner vindt dat ze ‘een temperamentvolle en onstabiele persoonlijkheid heeft’ en ’twijfelt of ze wel in het veld hoort’. Anderen vinden haar te jong, onervaren en niet listig genoeg.
Op 17 juni 1943 wordt ze met een parachute achter de vijandelijke linies in Frankrijk gedropt, als eerste vrouwelijke geheim agente. Ze landt met haar parachute in Angers, zo’n 300 kilometer ten zuidwesten van Parijs. Meer dan een paspoort en een pistool heeft ze niet op zak.
‘Madeleine’
Met als codenaam Madeleine moet ze het radiocontact onderhouden tussen het Parijse verzet en de geallieerden in Groot-Brittannië. Makkelijk is het niet. Een radio-uitrusting is nu eenmaal moeilijk te verbergen, en als een agent langer dan 20 minuten on air is, riskeert hij ontdekt te worden door de Duitsers. De gemiddelde veldagent houdt het niet langer dan zes weken uit zonder gevat te worden.
Noor Inayat Khan kan drie maanden uit handen van de nazi’s blijven. Veel van haar collega’s hebben minder geluk. Dubbelspionnen van de Gestapo blijken diep geïnfiltreerd in het Parijse verzet. Ook zij wordt uiteindelijk verraden door een zogenaamde collega. In oktober arresteren de Duitsers haar, en sluiten haar op in hun plaatselijke hoofdkwartier.
Inayat Khan probeert meermaals uit haar Parijse cel te ontsnappen, zonder succes. Omdat ze als vluchtgevaarlijk wordt beschouwd, brengen de nazi’s haar in november 1943 over naar Duitsland: eerst naar Karlsruhe, later naar Pforzheim. Ze zit er tien maanden in eenzame opsluiting. De Gestapo probeert haar informatie te ontfutselen maar bestempelt haar uiteindelijk als ‘niet-coöperatief’, ondanks herhaaldelijke folteringen en uithongering.
Samen met drie anderen wordt Noor Inayat Khan in september 1944 naar het SS-concentratiekamp van Dachau overgebracht. Op bevel van SS-leider Heinrich Himmler wordt ze bij haar aankomst onmiddellijk voor het vuurpeloton geleid en geëxecuteerd.
Postume hulde
Na haar dood wordt Inayat Khan onderscheiden als oorlogsheldin. Ze ontvangt zowel het Britse ‘George Cross’ als het Franse ‘Croix de Guerre’. Daarna verdwijnt haar verhaal naar de achtergrond.
Pas in 2006 verschijnt er een biografie over haar leven: Spy Princess: The Life of Noor Inayat Khan, door de Brits-Indiase historica en journaliste Shrabani Basu. Zij ijvert voor meer officiële erkenning, en die komt er ook: in 2012 onthult de Britse prinses Anne een borstbeeld van Noor Inayat Khan. Het beeld is te vinden op Gordon Square, in de Londense wijk Bloomsbury, waar ze ooit woonde.
Daarmee stopt het niet: in 2014 brengen de Britse posterijen een postzegel met haar foto uit, en datzelfde jaar verschijnt in de Verenigde Staten de film Enemy of the Reich: the Noor Inayat Khan Story.
Sinds dit jaar hangt er in Londen ook een gedenkplaat aan de gevel van een huis in Tavington Street, haar laatste Londense verblijfplaats. Ze was ook even in de running om op het nieuwe biljet van 50 pond te prijken, maar die eer ging uiteindelijk naar computerwetenschapper Alan Turing, een andere oorlogsheld.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
