‘Netanyahu wil de laatste bewakers van de democratie uitschakelen’

Benjamin Netanyahu voert zijn aanvallen op de rechtsstaat in hoog tempo op. De politoloog Yossi Mekelberg legt uit waarom ook veel soldaten de Israëlische premier afwijzen, maar toch in Gaza blijven vechten.

De Israëlische regeringscoalitie heeft de oorlog in Gaza nieuw leven ingeblazen, een begroting aangenomen en een wet door het parlement gejaagd die haar in staat stelt direct invloed uit te oefenen op de benoeming van rechters. Ondanks alle binnenlandse kritiek lijkt de macht van premier Benjamin Netanyahu sterker dan in lange tijd.

‘Het Hamas-bloedbad op 7 oktober 2023 had hem aanvankelijk sterk verzwakt’, zegt politoloog Yossi Mekelberg. ‘Toch kon Netanyahu blijven rekenen op belangrijke steun, onder meer in de media, op sociale media, maar ook in het Israëlische parlement, de Knesset. Zijn extreemrechtse en ultrareligieuze coalitiepartners wisten immers dat ze zonder hem geen toegang tot de macht hadden.

‘Netanyahu wist zo binnen het rechtse milieu van het land de indruk te wekken dat hij onvervangbaar is. Daar is tot op heden niets wezenlijks aan veranderd.’

Maar volgens een peiling van het Israëlische kanaal 12 wantrouwt 70 procent van de Israëli’s Netanyahu’s regering. Een even groot deel is bereid de oorlog in Gaza te beëindigen als daardoor de resterende gijzelaars vrijkomen. Waarom kan die grote meerderheid niet verhinderen dat Netanyahu blijft doorregeren?

Yossi Mekelberg: Daarvoor zijn er twee redenen: een formele en een tragische. Formeel heeft Netanyahu een stabiele meerderheid in de Knesset, en de volgende verkiezingen staan pas gepland voor oktober 2026. Tragisch is dat delen van zijn coalitie als een sekte opereren. Ze zijn bereid de gijzelaars op te offeren om Gaza te verwoesten en de Palestijnen te verdrijven om er Joodse nederzettingen te bouwen.

Wat is het gevaar daarvan voor de Israëlische democratie?

Mekelberg: Netanyahu probeert opnieuw de uiterst controversiële justitiehervorming erdoor te krijgen, die de scheiding der machten deels opheft. Twee jaar geleden kwamen daar honderdduizenden mensen tegen in opstand.

Ook nu zijn er weer veel protesten. Maar wat doet de parlementaire oppositie?

Mekelberg: De oppositie in de Knesset is nog steeds verdeeld en zwak. Netanyahu hoeft geen tegenstander van formaat te vrezen. Benny Gantz en Gadi Eisenkot (twee voormalige stafchefs die na 7 oktober tot zijn coalitie toetraden, nvdr) bleven toen veel te lang deel uitmaken van de regering, in plaats van Netanyahu samen met de demonstranten op straat het hoofd te bieden. Ook president Isaac Herzog kwam pas veel te laat met duidelijke kritiek. Daar komt nog de principeloosheid van Netanyahu’s tegenstanders bij: toen een paar maanden geleden in de Knesset werd gestemd over een mogelijke onafhankelijke Palestijnse staat, was niet alleen de regering tegen, maar ook delen van de oppositie. Terwijl de liberale fracties hier juist duidelijk stelling zouden moeten nemen. De tweestatenoplossing is misschien op korte termijn onhaalbaar, maar blijft als perspectief uiterst belangrijk.

Hoe verklaart u dat stemgedrag?

Mekelberg: De erosie van de democratie wordt door die partijen, maar ook door de meeste demonstranten, niet gezien als gevolg van het onrecht van de bezetting.

Vorige week keurden de coalitiepartijen de nieuwe regeling voor de benoeming van rechters goed, een kernpunt van de hervorming. Het Hooggerechtshof moet daar nog over oordelen. De oppositie wijst de justitiehervorming unaniem af. Verwacht u even massale protesten als in 2023 als de regering die beslissing naast zich neerlegt?

Mekelberg: Dat hoop ik. De meeste mensen zijn boos en wijzen de maatregelen af die de Israëlische democratie stukje bij beetje uithollen. Maar er heerst ook grote vermoeidheid. Sinds 7 oktober zijn er veel protesten geweest voor een staakt-het-vuren, voor de terugkeer van de gijzelaars . Dat heeft veel gevergd van de mensen. Maar zonder nieuwe protesten zou Israël verworden tot een schijndemocratie.

Waarom zien we ondanks het verzet tegen de Gaza-oorlog en de protesten tegen de justitiehervorming geen massale dienstweigering onder soldaten?

Mekelberg: Dienstweigering zit niet in het Israëlische DNA. Mensen vervullen liever hun dienstplicht en klagen daarna. Dat doet me denken aan een Israëlisch lied uit de tijd van de Eerste Intifada, eind jaren 1980: ‘Schieten en huilen’ van Si Himan. Mensen weten dat de oorlog verschrikkelijk is, maar geloven tegelijk dat dienen voor hun thuisland noodzakelijk is. Bovendien zien velen het Israëlisch-Palestijnse conflict steeds meer als een voetbalwedstrijd: je moet voor één team kiezen, zonder nuance. Er wordt gezegd dat intussen ongeveer 50 procent van de reservisten afhaakt wanneer ze opnieuw worden opgeroepen. Velen doen dat niet uit politieke motieven, maar om voor hun familie of bedrijf te zorgen. Dat is geen groot maatschappelijk protest, maar wel een stille, individuele weigering.

De schok van 7 oktober 2023, de verwoestendste dag in de Israëlische geschiedenis, is nog altijd voelbaar.

Mekelberg: Omdat het niet alleen een militaire aanval was, ook burgers werden brutaal vermoord. Er was seksueel geweld, vrouwen, kinderen en ouderen werden ontvoerd. De gijzelaars herinneren ons constant aan dat horrorbeeld.

Bovendien tonen Hamas en de Islamitische Jihad, de grootste Palestijnse terreurorganisaties, ook daarna steeds weer hun onmenselijkheid.

Mekelberg: Onlangs nog, door gijzelaars tentoon te stellen bij ruilceremonies of door protesterende Palestijnen in Gaza te vervolgen en te doden. We mogen niet vergeten dat Israël onder een collectief trauma lijdt, getekend door de slachtofferschapservaringen van hun voorouders. Niemand weet die angsten zo goed te bespelen als Netanyahu.

Kan het Israëlische democratische systeem zich herstellen van de politieke inmenging als Netanyahu wordt weggestemd?

Mekelberg: Dat denk ik wel. Als er na de verkiezingen volgend jaar een nieuwe regering komt, is het niet te laat om de schade ongedaan te maken.

Netanyahu gaat nog verder: zijn kabinet stemde onlangs voor het ontslag van binnenlandse inlichtingendienstchef Ronen Bar en procureur-generaal Gali Baharav-Miara – de twee belangrijkste overgebleven critici binnen het staatsapparaat. Wat zit daarachter?

Mekelberg: Netanyahu wil de laatste bewakers van de democratie uitschakelen.

Hij verklaarde zelf dat hij het vertrouwen in Bar en Baharav-Miara had verloren.

Mekelberg: De premier beweert dat hij zich moet verdedigen tegen een ‘schaduwstaat’. Dat is nepnieuws. Schin Bet-chef Ronen Bar, die bijna 40 jaar lang zijn leven in dienst van de staat Israël stelde, wordt nu als verrader neergezet. Dat is obsceen.

Welke rol speelt Baharav-Miara in het ingewikkelde rechtsstaatmodel van Israël, dat geen grondwet kent? Wat zou haar ontslag betekenen?

Mekelberg: Het ambt van procureur-generaal is essentieel voor transparantie en wettig bestuur. Zij heeft in een giftig klimaat moed en onafhankelijkheid getoond. Precies daarom wil Netanyahu van haar af. Ze willen iemand benoemen die machtsmisbruik en corruptie toelaat.

Net zijn Eli Feldstein en Jonatan Urich, twee van Netanyahu’s naaste adviseurs, gearresteerd op verdenking van heimelijke samenwerking met Qatar. Wat heeft dat te maken met de pogingen om Bar en Baharav-Miara te ontslaan?

Mekelberg: Bar en Baharav-Miara spelen een sleutelrol in het onderzoek naar Netanyahu’s vertrouwelingen. Zij zouden mediaberichten in het voordeel van Qatar hebben beïnvloed. De affaire staat bekend als ‘Katargate’. Qatar financierde Hamas jarenlang met instemming van Netanyahu.

Hoe gevaarlijk kan dat voor Netanyahu worden?

Mekelberg: Als hij wist dat zijn mensen Qatarese belangen dienden terwijl ze voor hem werkten, is dat een ernstig belangenconflict. En als hij het níét wist, is dat een grote nalatigheid – en bijna even erg.

Netanyahu lijkt sinds de verkiezing van Trump vrij spel te hebben. De Amerikaanse regering onder Joe Biden riep op tot terughoudendheid in Gaza, maar Netanyahu’s aanhangers zeggen dat ze daardoor hun doelen niet konden bereiken.

Mekelberg: In Gaza zijn tienduizenden mensen omgekomen, het gebied ligt in puin, maar ik zie nog steeds geen duidelijk doel van de Israëlische regering.

Na het arrestatiebevel: diplomatieke ramp voor Netanyahu, maar dit ondermijnt ook het Strafhof

Netanyahu spreekt van een ‘totale overwinning’ op Hamas en noemt nu ook openlijk het Trump-plan, waarbij de Palestijnen het gebied moeten verlaten.

Mekelberg: Dat is geen politiek plan, dat is een misdaad. We staan op een internationaal keerpunt: laten we dit echt gebeuren?

Make Gaza American: wat zit er achter de verbluffende uitspraken van Donald Trump?

Wie zou dat moeten verhinderen?

Mekelberg: De Europeanen, inclusief Groot-Brittannië, werken al beter samen op het gebied van defensie en steun aan Oekraïne. Ze zouden ook een gezamenlijk Midden-Oostenbeleid moeten ontwikkelen om iets tegenover Netanyahu en Trump te stellen.

Zou Netanyahu, gesterkt door Trump, ook overgaan tot annexatie van delen van de Westelijke Jordaanoever, of zoals rechts het noemt, uitbreiding van de Israëlische soevereiniteit?

Mekelberg: Goed dat u die formulering aanhaalt. We moeten oppassen dat we zulke termen niet overnemen. Zoals bij de ‘vrijwillige migratie’ uit Gaza, terwijl het in werkelijkheid om gedwongen verdrijving van meer dan twee miljoen mensen gaat. En ja, ik denk dat annexatie mogelijk is. Er zijn al dingen gebeurd die ik 40 jaar geleden voor onmogelijk hield: meer dan 700.000 kolonisten in de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem, een minister van politie als Itamar Ben-Gvir, die tot een extreemrechtse kolonistenpartij behoort. De messiaanse zionisten hebben hun dromen de voorbije jaren consequent waargemaakt. We moeten op alles voorbereid zijn.

Zou Trump dat toelaten?

Mekelberg: Dat valt niet te voorspellen, hij is zo grillig.

Die wispelturigheid irriteert vast ook Israëli’s in het dossier-Iran. Denkt u dat Trump het regime in Teheran zal beletten een atoombom te maken?

Mekelberg: We zullen zien. Trump probeert indruk te maken met steeds nieuwe schokken en dreigementen, maar dat werkt na een tijd niet meer.

In zijn eerste ambtstermijn liet hij de invloedrijke Quds-leider Qasem Soleimani doden met een drone en trok hij zich terug uit het nucleaire akkoord.

Mekelberg: De eenzijdige terugtrekking heeft de Iraniërs vooral diep gekrenkt en achterdochtig gemaakt. Toch zullen ze blijven onderhandelen, omdat dat ook in hun belang is. Misschien komt er uiteindelijk een groot regionaal akkoord waar iedereen baat bij heeft.

Durft Netanyahu een aanval op het regime in Teheran aan?